Predestynować, predysponować

Współcześnie mamy taką sytuację, że znaczenia tych czasowników częściowo na siebie nachodzą…

– Byłbym wdzięczny za informację, kiedy używamy czasownika „predestynować”, a kiedy „predysponować” (e-mail od internauty).

Należy zacząć od tego, że spora część Polaków słowo predestynować wymawia błędnie jako [predystynować], albo nawet [predyscynować], a powodem jest niewątpliwie oddziaływanie podobnego brzmieniowo czasownika, tzn. predysponować.

Innym powodem uchybienia może być nieuświadamianie sobie na co dzień, że ów czasownik ma związek z rzeczownikiem predestynacja, czyli ‘los, fatum, przeznaczenie, wola boża’, podczas gdy predysponować łączy się ze słowem predyspozycja, tzn. ‘wrodzona skłonność do czegoś’.

O pomyłkę jednak nietrudno, ponieważ obydwa czasowniki są do siebie brzmieniowo i graficznie podobne (jeden zaczyna się od predes-, drugi od predys-).

Współcześnie mamy jeszcze taką oto sytuację, że ich znaczenia częściowo na siebie nachodzą. W Innym słowniku języka polskiego PWN (2000 r.) pod redakcją Mirosława Bańki tak się wyjaśnia ich sens:

• predestynować. Jeśli określone cechy jakiejś osoby lub rzeczy albo inne okoliczności predestynują ją do czegoś, to czynią ją szczególnie przydatną do tego, np. Jej dźwięczny głos predestynował ją do tej roli;
• predysponować. Jeśli określone cechy jakiejś osoby lub rzeczy predysponują ją do czegoś, to czynią ją szczególnie przydatną do tego, podatną na to lub uprawnioną do tego, np. Do rozwoju miażdżycy naczyń wieńcowych predysponuje zwłaszcza podwyższony poziom cholesterolu.

Jak widać, podawana obecnie w słownikach definicja czasownika predestynować ‘czynić kogoś lub coś szczególnie przydatnym do czegoś’ odbiega dość wyraźnie od pierwotnego znaczenia ‘przeznaczać do czegoś, przesądzać o czymś, ale w kontekście fatum’.  

Predestynacja to bowiem właśnie ‘nieodwracalny los, przeznaczenie’, a z punktu widzenia filozofii czy religii również ‘przekonanie, że pośmiertne losy człowieka (jego zbawienie lub potępienie) są z góry ustalone przez wolę Boga’.

Zauważmy jednak, że jeśli posłużymy się nie słowem predestynacja, ale czasownikiem predestynować czy imiesłowem predestynowany, sens naszej wypowiedzi się zmieni.

Gdy powiemy: Tęgi umysł Tomka predestynował go do zajmowania najwyższego stanowiska w firmie albo Ten Janek jest predestynowany do objęcia funkcji prezesa, to nie będzie to oznaczało, że przyszłość obydwu mężczyzn kreśli jakieś fatum (tzn. że nic im się nie powiedzie), tylko że mają oni odpowiednie cechy, które okażą się przydatne w przyszłej pracy.

A zatem zgodzą się Państwo ze mną, że znaczenie czasownika predestynować czy imiesłowu predestynowany nie odpowiada ściśle znaczeniu rzeczownika predestynacja.

Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN (z 2004 r.) pod redakcją Andrzeja Markowskiego przestrzega przed zastępowaniem słowa predestynacja wyrazami predyspozycja czy skłonność, np. Mieć predestynacje (popr. predyspozycje) do uprawiania sportu, zezwala jednak na posługiwanie się czasownikiem predestynować w znaczeniu ‘predysponować’, np. Środowisko, w którym się wychowywał, predestynuje go do kariery muzycznej.

Ściślejszy związek zachodzi za to w parze wyrazów predysponować i predyspozycja.

Tego drugiego używali początkowo jedynie lekarze i psychologowie w znaczeniu ‘wrodzona skłonność do czegoś’ (zwykle w liczbie mnogiej, np. predyspozycje chorobowe, predyspozycje psychiczne, predyspozycje opiekuńcze).

Później słowo predyspozycje zaczęto kojarzyć z czymś pozytywnym i dziś mówi się o predyspozycjach artystycznych, literackich, naukowych, sportowych kogoś, np. Ktoś ma predyspozycje do pracy jako nauczyciel.

Podsumujmy nasze rozważania. Istnieją w polszczyźnie dwa czasowniki: bezokolicznik predestynować, który pochodzi od łac. praedestinere (‘ustalić z góry’; praedestinatio ‘przeznaczenie’), oraz bezokolicznik predysponować wywodzący się z łac. praedispono (‘przygotowuję’,  praedispositus ‘naprzód przygotowany’).

Teoretycznie powinny być one łączone w pary z rzeczownikami predestynacja (‘los, fatum’) i predyspozycja (‘wrodzona skłonność do czegoś’) oraz używane w takich samych kontekstach jak one.

Dzieje się jednak inaczej… Często po formy predestynować i predysponować sięga się zamiennie (gdyż ich znaczenia na siebie nachodzą), a językoznawcy nie doszukują się w tym uchybienia.

MACIEJ MALINOWSKI