O wyrazach chart i hart

Tytułowe wyrazy chart (‘pies myśliwski o długich, cienkich nogach, wąskim, długim pysku, szybki i wytrzymały w biegu’) oraz hart (‘wytrzymałość, odporność, nieugiętość, moc, siła jako cechy psychiczne lub fizyczne człowieka’) mają różną pisownię i z tego względu często pojawiają się w dyktandach jako haczyki mogące sprawić trudność piszącym.

Odmienna ortografia tych słów bierze się z różnego ich pochodzenia.

Chart jest słowem ogólnosłowiańskim (o korzeniach prasłowiańskich) nazywającym psa gończego do łowienia zajęcy, wszędzie zapisywanym przez ch. Wystarczy porównać czeską i słowacką formę chrt czy rosyjską, ukraińską i białoruską xорт (od  хортая борзая – w transkrypcji polskiej chortaja borzaja; z tego się wzięła inna nazwa charta rosyjskiego – borzoj [wym. bor-zoj]).

Nasi przodkowie znali powiedzenia chart bez ogona jest jak szlachcic bez urzędu czy Niemca po śpiewaniu, charta po szczekaniu zaraz poznać można.

Z kolei rzeczownik hart pisze się przez h dlatego, że jest to pożyczka z języka niemieckiego (hart ‘twardy’, od härten ‘utwardzać’, härte ‘twardość, wytrzymałość’).

Z tego względu słowo to miało też kiedyś znaczenie ‘twardość, moc jakiego przedmiotu, zwykle metalowego, nadaną mu przez hartowanie’. Można było powiedzieć czy napisać hart zbroi, hart pręta, hart hełmu.

Dzisiaj posługujemy się tym wyrazem wyłącznie w znaczeniu przenośnym ‘wytrzymałość ducha lub ciała’ (np. ktoś wykazał się hartem ducha).

Na koniec warto wspomnieć i o tym, że wyrazy chart i hart traktuje się współcześnie jako homofony, czyli słowa o identycznym brzmieniu, różniące się jednak pisownią i znaczeniem. Kiedyś jednak wymawiało się je inaczej.

Głoskę [h] w słowie hart  artykułowało się dźwięcznie w przeciwieństwie do głoski [χ] (odpowiada literze ch) w słowie chart, oddawanej bezdźwięcznie.

Owego rozróżnienia fonetycznego przestrzegają jeszcze osoby starszego pokolenia pochodzące z terenów polsko-ukraińskich, polsko-białoruskich czy pogranicza polsko-słowackiego.

Pan Literka