Nie ma litery Ƶ ƶ

Mimo to w przeszłości przekreślone poziomą kreską Z z spotykało się w druku dość często. Przez długie lata występowało ono w winiecie „Życia Warszawy”, co stanowiło kontynuację zwyczaju typograficznego z okresu początkowego istnienia pisma

– Czy poprawne jest zastąpienie litery „Ż” przez „Ƶ” („Z” z poziomą kreską zamiast kropką na górze)? Czy w polskim alfabecie występuje litera „Ƶ” („Z” z kreską)? (list nadesłany przez internautę; szczegółowe dane do wiadomości mojej i redakcji).

Nie. Nie należy zastępować litery Ż ż literą Ƶ ƶ. W żadnej z reguł ortograficznych nie wspomina się o oboczności, tzn. o tym, że można pisać Ż ż albo Ƶ ƶ.

W alfabecie polskim nie ma (i nigdy nie było) litery Ƶ (majuskuły) i ƶ (minuskuły), czyli z poziomą kreską pośrodku. Literę 32., ostatnią, zapisuje się jako Ż ż. Dlatego mówi się na nią ‘zet z kropką’.

Mimo to w przeszłości przekreślone poziomą kreską Z z spotykało się w druku dość często. Przez długie lata występowało ono w winiecie „Życia Warszawy”, co stanowiło kontynuację zwyczaju typograficznego z okresu początkowego istnienia pisma.

Kwerenda starych roczników tego dziennika wyraźnie jednak pokazuje, że kreska w środku litery Z z nie zawsze była prosta i pozioma.

W tytule I numeru „Życia Warszawy” z 15 października 1944 r. w literze Z pięknie wykaligrafowanej przez liternika widać coś w rodzaju łuku zamiast kreski, co miało z pewnością konweniować z zamaszystym (ozdobnym) zakończeniem litery Z wchodzącym pod literę y.

Można przypuszczać, że obydwa wyrazy nazwy gazety zostały wykonane odręcznie bądź cały napis wzorowano na takimż piśmie.

W latach 70. litera Z w słowie Życie zawierała z kolei przekreśloną linię ukośną.

Dzisiaj – jeśli mimo wszystko hołduje się na siłę takiemu zapisowi (ale wyłącznie prywatnie) – owo Z z należy zapisać kreską w środku – jako Ƶ.

Ale uwaga! W tekstach oficjalnych nie powinno się tego robić. Tymczasem w logotypie STRAƵ MIEJSKA kilkunastu polskich miast (m.in. Warszawy, Gdańska, Poznania, Lublina, Grudziądza, Sanoka, Nysy, Skawiny, Świętochłowic, Wrocławia, Bydgoszczy, Zamościa, Biłgoraju, Radomia, Łomży, Szczecinka, Ożarowa Mazowieckiego) występuje właśnie litera Ƶ.

Spotkać ją  także można w graficznym oddaniu na samochodach skrótowcu ƵW (Żandarmeria Wojskowa). Niewątpliwie należy to uznać za manierę graficzną, niezasługującą na poparcie.

Widok litery Ƶ w tekstach czy na szyldach mających charakter oficjalny wzbudza uzasadnione niezadowolenie użytkowników polszczyzny dbających o czystość i poprawność językową.

– Przecież kreskowanego Ƶ nie znajdziemy wśród liter alfabetu polskiego… – przypominają oni przy każdej okazji.

Podpowiadam, że jeśli koniecznie musimy z niej skorzystać, przygotowując np. rozprawę naukową z wątkami historycznymi, należy wejść w edytorze Worda w zakładkę „Symbol”, a wcześniej kliknąć we „Wstawianie” widniejące obok „Narzędzi głównych” w górnym pasku w rogu. Można też skorzystać z „Tablicy znaków” i przypiąć ją do paska zadań na dole ekranu (łatwiej wtedy wykonywać całą operację).

A swoją drogą jakże prozaiczny okazał się powód owego kreskowania litery Z przed wiekami…

Po prostu XVI-wiecznym drukarzom brakowało czcionek z majuskułą Ż czy Ź, więc z konieczności musieli się posługiwać literą Z. Z tego względu wielu autorów na własną rękę zaczęło wówczas, pisząc teksty odręcznie, kreskować Z z, żeby odróżnić je od litery Z i litery Ź.

Tak to ocenił na początku XIX w. Konstanty Wolski („Pamiętnik Warszawski”, Warszawa 1809, t. I, s. 70; pozostawiam ówczesną ortografię):

„Dotąd nie miały prawie w cale drukarnie w używaniu kropkowanych i kreskowanych wersalików, trzeba było dopiero tworzyć ie niejako. Można było wprawdzie temu innym znakiem zaradzić względem litery Z. Zdarzyło mi się nieraz słyszeć w rozmowie potocznéy, że przekreślenie Z. we środku zastępuie mieysce kropki nad niém”.

Jak widać, wyłącznie trudności obiektywne sprawiły, że nasi przodkowie kreskowali literę Z. Może wzorowali się po części na Czechach, którzy – by odróżnić literę Z od cyfry 2 – wstawiali pośrodku Z poziomą kreskę?

MACIEJ  MALINOWSKI