Kategoria: Polszczyzna, głuptasie!

Mistrz i zwycięzca

W igrzyskach olimpijskich odbywających się w Londynie (przy okazji wyjaśnienie, że mówimy i piszemy Londyn, gdyż na gruncie polskim w formie angielskiej London zaszła tzw. dysymilacja fonetyczna, czyli rozpodobnienie podwójnej sylaby [on], tzn. druga zmieniła się w [yn]) – cały czas przybywa nowych mistrzów olimpijskich, czyli zwycięzców w poszczególnych konkurencjach.

Opowiem Wam co nieco o historii wyrazów mistrz i zwycięzca.

Słowo mistrz (jak wiadomo, poza znaczeniem sportowym ma kilka innych) należy wywodzić z łacińskiego wyrazu magister (‘wyższy; przełożony’), weszło ono jednak do polszczyzny w zupełnie innym brzmieniu.

Stało się tak dlatego, że posiłkowaliśmy się staroczeszczyzną. Ponieważ tam występował wyraz mistr, mistř (czeskie ř to nasze rz), i my początkowo mówiliśmy mistr (a o kobiecie mistryni), dopiero później upowszechniła się forma mistrz (i mistrzyni, a także mistrzostwo, mistrzowski).

Pamiętajcie o tym, by broń Boże! nie pisać miszcz. Słowo to zawiera – jak widzicie – etymologicznie litery -strz-, którym odpowiadają głoski [stsz], czyli wymawia się [mistsz]. W l. mn. są oczywiście mistrzowie (olimpijscy, Europy, świata, Polski), a jedynie we frazeologizmie utrzymuje się forma mistrze – mówi się mistrz nad mistrze (a nie: nad mistrzów).

Jeśli chodzi o rzeczownik zwycięzca, to niewątpliwie wiąże się on z czasownikiem zwyciężyć (zwyciężać), a jednak nie zapisujemy go przez -żca, tylko przez -zca (nigdy zwycięsca).

Dlaczego? – spytacie.

Otóż początkowo nasi przodkowie próbowali pisać zwyciężca (przez ż) i nawet formę w takiej postaci odnotował Słownik języka polskiego (tzw. warszawski) z 1927 r. (t. VIII, s. 665).

Jednak słowo zwyciężca dość trudno się wymawiało ze względu na zbitkę składającą się z dźwięcznej spółgłoski ż i bezdźwięcznej c, co dawało dźwięk [szc]. Z biegiem czasu uproszczono więc sobie całą sprawę: dźwięk [szc] przeszedł w łatwiejszy w artykulacji dźwięk [sc]. Z tego właśnie powodu wymawiamy [zwycięsca], ale piszemy zwycięzca (tak jak znalazca, wynalazca itp.).

Inaczej jest w wyrazach zwycięstwo i zwycięski zawierających literę s. One również zostały utworzone od czasownika zwyciężyć (zwyciężać), ale owo tematyczne ż (zwycięż-) odpadło w zetknięciu się z przyrostkami -stwo i -ski. Z dawnych postaci zwyciężstwo, zwyciężski powstały wyrazy zwycięstwo, zwycięski.