Kupić – kupować (a nie: kupywać)

Usłyszałem niedawno z ust młodego człowieka (chyba gimnazjalisty) mówiącego do kolegi:

– Lubię sobie od czasu do czasu kupywać różne gadżety.

Czy wyraził się on poprawnie? Czy można coś kupywać?

Oczywiście, że nie. Należy mówić i pisać kupować.

Lubię sobie od czasu do czasu kupować jakieś gadżety – tylko tak powinien był powiedzieć przywołany przeze mnie gimnazjalista.

Czasownikowi dokonanemu kupić, nazywającemu jednorazową czynność nabycia czegoś, odpowiada czasownik niedokonany kupować (z przyrostkiem -ow-), a nie: kupywać (z przyrostkiem -yw-)

Ale uwaga! To, o czym napiszę poniżej, może Was zdziwić, a nawet zaskoczyć.

Otóż cząstka -ować jest w czasowniku kupować trochę… nietypowa, gdyż od innych czasowników jednokrotnych kończących się na -ić tworzy się czasowniki niedokonane o zakończeniu -ywać. Już autor Słownika poprawnej polszczyzny z 1938 r. Stanisław Szober ostrzegał nas: kupić – kupować, ale: zakupywać, odkupywać, wykupywać.

Ową uwagę wybitnego przedwojennego językoznawcy należało oczywiście odnosić i do innych czasowników o zakończeniu -ić, np. dokupić – dokupywać, skupić – skupywać, przekupić – przekupywać, rozkupić – rozkupywać, obkupić się– obkupywać się, podkupić – podkupywać.

Jak nietrudno zgadnąć, od tych drugich form z cząstką -yw- łatwo daje się utworzyć formacje rzeczownikowe zakupywanie, odkupywanie, wykupywanie, dokupywanie, skupywanie, przekupywanie, rozkupywanie, obkupywanie się, podkupywanie, a więc także zawierające przyrostek -yw-.

Wydawało się, że ustalenie normatywne w tym względzie będzie obowiązywało długie lata. Niestety, stało się inaczej. Wyrazy o zakończeniu -ować zaczęły oddziaływać na te z cząstką -ywać, i odwrotnie. Zaczęto je mieszać…

Ponieważ słowa kupować używało się niezwykle często, wiele osób, nie wiedząc o regule, że od czasownika kupić formą wielokrotną jest kupować, ale już od czasowników przedrostkowych o zakończeniu -ić tworzy się formy niedokonane z przyrostkiem -ywać, wzięło właśnie jego postać z cząstką -ować (kup-ować) za wzorzec i stworzyło sobie wyrazy dokupować, skupować.

O dziwo, językoznawcy to zaakceptowali.

Już Słownik poprawnej polszczyzny PWN pod red. Witolda Doroszewskiego (z 1973 r.) informował, że od czasowników dokupić i skupić możliwe są formy oboczne dokupywać albo dokupować oraz skupywać albo skupować. (te drugie rzecz jasna na wzór czasownika kupować).

Teraz łaskawszym okiem spogląda się na inne czasowniki niedokonane z cząstką -ow-: odkupować, wykupować, zakupować, rozkupować, obkupować się, podkupować. Uważa się je na razie za potoczne odpowiedniki form odkupywać, wykupywać, zakupywać, rozkupywać, obkupywać się, podkupywać.

Gorąco zachęcam Was jednak do tego, byście sięgali po te drugie.

Zwracam Wam jeszcze uwagę na czasowniki okupywać (np. winy) oraz okupować (w znaczeniu ‘zajmować coś’) np. stocznię podczas strajku.

Pierwszy ma związek z czasownikiem okupić, czyli ‘przypłacić coś czymś, osiągnąć coś znacznym kosztem’, stąd jako wielokrotny zawiera słusznie w zakończeniu -yw-, drugi łączy się z rzeczownikiem okupacja (‘bezprawne zajęcia jakiegoś miejsca’), dlatego przyjmuje regularną formę okupować.

Pan Literka