Kontrola (nie: kontrol<)

Słowo (ta) kontrola może oznaczać zarówno ‘sprawdzanie, przegląd czegoś czy wgląd w coś’, jak i ‘osobę, grupę osób lub instytucję sprawującą nad czymś nadzór’.

Mówi się nieraz, że w pracy ktoś miał kontrolę albo że w autobusie była kontrola biletów.

Niestety, ów wyraz bywa nagminnie przekręcany przez dużą część użytkowników polszczyzny, którzy mówią (ta) kontrol…

Kontrola nie jest słowem polskim, wywodzi się z francuskiego rzeczownika (le) contrôle [wym. (le) ko^utrol], który tam ma rodzaj… męski.

Teoretycznie więc i u nas ów wyraz mógł przybrać męską postać (ten) kontrol, czyli od razu trafić do dużej grupy wyrazów kończących się na –ol (jak futbol, gol, setbol, mol, dipol, monopol, etanol, metanol, fenol, akropol, owerol). Mówilibyśmy dzisiaj i pisali tak jak Rosjanie этот контроль [wym. etot kontrol] czy большой контроль [wym. balszoj kontrol], czyli (ten) kontrol, (wielki) kontrol.

Dlaczego stało się inaczej?

Otóż dlatego, że omawiane słowo trafiło do polszczyzny bezpośrednio z języka niemieckiego, w którym jest (die) Kontrolle, tzn. rzeczownik rodzaju żeńskiego. Z tego właśnie względu kodyfikatorzy normy sprzed 100 lat zadecydowali, że będzie (ta) kontrola (początkowo pisano nawet kontrolla).

Ale istniał jeszcze drugi powód, dla którego omawiany wyraz przyjął od dawna wygłosowe -a, związany z etymologią wyrazu kontrola.

Okazuje się, że ma on wiele wspólnego z rzeczownikiem (ta) rola (z niem. die Rolle) ‘zwój, rulon’ papieru’, a także z członem rôle występującym we francuskim wyrazie (le) contrôle.

Ten ostatni powstał z dawniejszej formy (le) contre-rôle, która nazywała zwój, jaki dla pewności, dodatkowo urzędnicy skarbowi sporządzali poza zwojem podatkowym oryginalnym (musicie wiedzieć, że akta miały kiedyś formę roli, zwoju).

Robiono zatem kontr-rolę na wszelki wypadek, gdyby zaginął oryginał.

Skoro istniało w polszczyźnie słowo rola, postanowiono, że ma być także kontrola (a nie: kontrol).

MACIEJ MALINOWSKI