O słowie problematyczny

Problematyczna może być sprawa, decyzja, ocena, problematyczny problem do rozwiązania, wniosek bądź werdykt (np. sądowy), a problematyczne – teorie czy wyniki badań

 – Proszę mi wytłumaczyć, czy można używać przymiotnika „problematyczny” w odniesieniu do ludzi i w innym znaczeniu, niż to podają słowniki. W jednym z wydań programu „Dzień dobry, TVN” 24 kwietnia br. Marcin Miller, gwiazda zespołu disco polo Boys, przebrany za kota z programu „Mask Singer”, po zaśpiewaniu piosenki z repertuaru Elvisa Presleya „You were always on my mind” powiedział w rozmowie z dziennikarzami Anną Kalczyńską i Andrzejem Sołtysikiem, cytuję: „Jestem dość problematyczną osobą, jeśli chodzi o pierwszą fazę rozmowy [w domyśle z producentami]”. Co to miało oznaczać? Że pan Miller podczas rozmowy z kimś stwarza problemy, ma jakieś pytania, wątpliwości? (e-mail otrzymany od internautki).

Niewątpliwie posłużenie się przez lidera zespołu Boys zwrotem jestem dość problematyczną osobą było błędem, i to dużego kalibru. Przymiotnika problematyczny absolutnie nie wolno łączyć z rzeczownikami osobowymi (niby ‘ktoś sprawiający problemy, ciągle o coś pytający, niezgadzający się na coś’).

Problematyczna może być sprawa, decyzja, ocena, problematyczny problem do rozwiązania, wniosek bądź werdykt (np. sądowy), a problematyczne – teorie czy wyniki badań.

Przymiotnik problematyczny (-a, -e) ma od dawna ustalone znaczenie ‘budzący wątpliwości, niepewny, wątpliwy, niejednoznaczny’.

W logice operuje się np. określeniem zdanie problematyczne, czyli ‘zdanie wyrażające możliwość istnienia określonego stanu rzeczy’. Mówiąc inaczej, zdanie problematyczne stwierdza niekonieczność (przygodność) lub możliwość pewnej sytuacji.

W takim zdaniu używa się słów (funktorów) może, możliwe, nie musi, np.

1. coś może się zdarzyć, ale może się także nie zdarzyć; 2. możliwe, że siostra była wczoraj w kinie, ale wcale nie jest to pewne; 3. testament może być sporządzony przez notariusza, ale nie musi.

Warto wiedzieć, że omawiany przymiotnik pozostaje tworem książkowym (taki właśnie kwalifikator przy haśle problematyczny widnieje w Wielkim słowniku poprawnej polszczyzny PWN, Warszawa 2004, s. 865), to znaczy bardziej się nadaje do użycia w tekstach pisanych (np. naukowych, publicystycznych) niż mówionych, czyli charakterystycznych dla codziennych kontaktów interpersonalnych.

Przeszło pół wieku tak pisali o jego niestosowności autorzy Poradnika językowego. Podręcznika dla pracowników prasy, radia i telewizji Maria Kniagininowa i Walery Pisarek (Kraków 1969, s. 302):

Problematyczny. Ze względu na niezrozumiałość wypowiedzi często lepiej użyć wyrazów: wątpliwy, budzący zastrzeżenia, np. wątpliwe (nie: problematyczne) zwycięstwo, ale: sąd problematyczny jako termin w logice.

Współcześnie coraz częściej przez słowo problematyczny (ang. problematic, problematical, fr. problématique, niem. problematisch, wł. problematico) rozumie się nieco rozszerzoną treść ‘rodzący problemy trudne do rozwiązania, przezwyciężenia; stający się trudnością, kłopotem’.

Chociażby z tego powodu lepiej się nim w ogóle nie posługiwać.

Warto wiedzieć, że przymiotnik problematyczny wywodzi się wprost z archaicznego dzisiaj rzeczownika problemat (gr. próblēma, problêmatos, łac. problēmaticus, od: problēma, problēmatis) zastąpionego później przez słowo problem (do formy problemat dodano przyrostek -yczny).

Nasi przodkowie mówili i pisali problemat.

Jeszcze wydany przed półwieczem Słownik języka polskiego PAN pod redakcją Witolda Doroszewskiego (Warszawa 1965, t. VII, s. 4), podając definicję przymiotnika problematyczny, łączył go wprost z problematem: ‘stanowiący problemat, to znaczy budzący wątpliwości, niepewny’.

MACIEJ  MALINOWSKI