Odcisnąć piętno

Niektórzy mówią „wywrzeć piętno”, a to zwrot błędny i nonsensowny…

– Wielokrotnie w różnych tekstach prasowych natrafiam na zwrot „wywrzeć piętno”. Wydaje mi się on błędny, gdyż według mnie powinno się mówić i pisać o „odciskaniu” lub „wyciskaniu piętna” (e-mail od xxx@gmail.com; dane do wiadomości redakcji).

Czytelnik z Katowic się nie myli. Posługiwanie się we współczesnych wypowiedziach zwrotem wywrzeć piętno na czymś albo na coś traktuje się jako błąd, i to spory. Świadczy to o ignorancji w sprawach polszczyzny, a szczególnie frazeologii, osób tak mówiących i piszących i nieuświadamianiu sobie przez nie, jaki jest etymologiczny sens słowa piętno .

W każdym starym czy nowym słowniku języka polskiego natrafimy na tę samą lub podobną definicję, że piętno (jeszcze do końca XVIII w. używano formy piątno ; tak samo piątro zamiast piętro ) było ‘znamieniem wyciśniętym lub wypalonym rozpalonym żelazem na skórze człowieka skazanego na karę, na znak jego hańby’.

Byli to dwaj młodzi niewolnicy z okrutnymi piętnami wypalonymi na czole – pisała Halina Rudnicka w „Uczniach Spartakusa” (1952 r.); Przy ścianie zwróconej ku katedrze stał pręgierz, gdzie kat ścinał skazańców, czy też piętnował ich rozpalonym żelazem (Jan Stanisław Bystroń w „Warszawie”, 1949 r.).

Jak widać, zarówno piętno, jak i pręgierz miały związek z nieludzkimi zwyczajami sądowymi obowiązującymi w dawnych stuleciach (obydwa wyrazy pojawiły się już w XV w.).

O piętnie już wspomniałem, pręgierzem (od niem. pranger ) zaś nazywano ‘słup, pal, przy których wystawiano na widok publiczny przestępców i wymierzano im karę’. Stąd się zresztą wzięło przenośne powiedzenie być, stać, znaleźć się pod pręgierzem opinii publicznej, czyli ‘być publicznie obwinianym, oskarżonym o coś’.

Warto jednak wiedzieć, że początkowo słowo piętno odnosiło się wyłącznie do czynności mniej zbrodniczej – znakowania zwierząt hodowlanych w celach inwentarskich (rozumiano przez nie ‘znak, znamię wypalane na skórze konia, krowy itp.’). Nasi przodkowie powszechnie piętnowali (lub piątnowali ) zwierzęta, tzn. ‘znaczyli je piętnem, piątnem’.

Różne narody różnie konie piątnują: jedni kładą piątno na czeluściach, drudzy na szyi, najczęściej na udach – pisał XVI-wieczny marszałek dworski litewski, znawca koni Krzysztof Dorohostajski

I w takim właśnie, niezmienionym, brzmieniu – odcisnąć, wycisnąć piętno (lub w postaci zwrotnej odcisnąć się piętnem na czymś ; niekiedy też nosić na sobie piętno czegoś ) – musi występować ów zwrot we frazeologizmie znanym i dzisiaj. Kiedy chodzi o znaczenie przenośne ‘wpłynąć, oddziaływać na kogoś lub na coś’, absolutnie nie wolno powiedzieć czy napisać wywrzeć, wywierać piętno…

Rzecz jasna, człon piętno ma w powiedzeniu odcisnąć, wycisnąć piętno znaczenie przenośne ‘blizna, ślad po czymś nieprzyjemnym’.  Mówi się np., że tragiczne przeżycia wojenne wycisnęły na kimś piętno lub że choroba odcisnęła piętno na psychice chorego .

Nieraz sięga się też do wyrażenia niezatarte piętno (‘wspomnienia, przeżycia, ślady, o których nie da się zapomnieć’) czy piętno kainowe/ kainowe piętno (‘znamię zabójcy brata’; od biblijnego pierworodnego syna Adama – Kaina, który zabił brata Abla, za co został wygnany i naznaczony piętnem, by każdy mógł go od razu rozpoznać).

Pamiętajmy zatem o jedynie poprawnej postaci omawianego frazeologizmu, czyli odcisnąć, wycisnąć pięto , i nie mówmy, nie piszmy wywrzeć piętno . Cóż by to bowiem owo wywieranie znaku lub znamienia na czymś miało znaczyć?

Zwrotu wywrzeć piętno na pewno nie wolno uznawać za dopuszczalną innowację frazeologiczną. Jak trafnie ocenił to zmarły niedawno poznański językoznawca prof. Stanisław Bąba, zastępowanie wyrazów odcisnąć, wycisnąć słowem wywrzeć w połączeniu z piętnem świadczy o „rozregulowanej pamięci frazeologicznej” osób, które tak mówią i piszą.

Z czysto językowego punktu widzenia mamy niewątpliwie do czynienia z kontaminacją (skrzyżowaniem) powiedzeń odcisnąć, wycisnąć piętno (na czymś, na kimś) i wywrzeć wpływ (na kogoś, na coś).

MACIEJ MALINOWSKI