Grekokatolik. Ale czy rzymokatolik?

Tego drugiego słowa słowniki nie odnotowują, a jest używane…

– Słyszę niekiedy i widuję w tekstach słowo „rzymokatolik” oznaczające kogoś, kto przynależy do Kościoła katolickiego w obrządku rzymskim. Zastanawiam się jednak, czy jest ono poprawne. Szukałam „rzymokatolika” w kilku słownikach, ale go tam nie znalazłam… (e-mail nadesłany przez internautkę; szczegółowe dane do wiadomości mojej i redakcji).

Na słowo rzymokatolik rzeczywiście łatwo natrafić. Wystarczy wpisać je do dowolnej wyszukiwarki internetowej i od razu pojawia się wiele przykładów jego użycia, np.

Przez wieki koegzystowały tu różne kultury i wyznawcy wielu religii: prawosławni, grekokatolicy, rzymokatolicy, muzułmanie, Żydzi;

Cerkiew, w której obecnie modlą się grekokatolicy, po II wojnie światowej przejęli rzymokatolicy;

Cerkiew użytkują obecnie trzy konfesje: rzymokatolicy, grekokatolicy i prawosławni.

Funkcjonuje też określenie rzymokatolicyzm, np.

Polacy grekokatolicy bez żalu przeszli na rzymokatolicyzm;

Gmina Uście Gorlickie jest obszarem, na którym przenikają się religie rzymokatolicyzm, grekokatolicyzm, prawosławie;

Dramat zaczął się od mordu na trzech grekokatolikach, którzy przeszli na rzymokatolicyzm.

Skoro ludzie sięgają do wyrazów rzymokatolik (rzymokatoliczka, rzymokatolicy) i rzymokatolicyzm, można by przypuszczać, że nic nie stoi na przeszkodzie, by się nimi na co dzień posługiwać. A jednak jest coś, co musi nas przed tym powstrzymywać: tych słów nigdy nie notowały i nie notują dzisiaj słowniki…

Zapytano kiedyś w Poradni Językowej PWN prof. Jerzego Bralczyka o to, czy poprawne są formy rzymskokatolik i rzymskokatolicyzm (z członem rzymsko-, a nie rzymo-). Odpowiedział tak:

„Określenia rzymskokatolik i rzymskokatolicyzm nie występują w polszczyźnie i raczej nie są konieczne. Na określenie członka tej wspólnoty kościelnej wystarczy słowo katolik, a na określenie wyznania katolicyzm. Jeśli jednak ktoś potrzebę takiego określenia czuje, dla odróżnienia typu katolika czy katolicyzmu, zalecam mu używanie struktur dwuwyrazowych: rzymski katolik i rzymski katolicyzm”.

Rzeczywiście – na złożenia z początkowym członem rzymsko– (przeniesionym wprost z przymiotnika rzymskokatolicki) i z rzeczownikami katolik, katolicyzm raczej się nie trafia. Ale o rzymokatolikach i rzymokatolicyzymie – co pokazałem na wstępnie – słyszy się często.

Z ekspertyzy prof. Bralczyka by wynikało, że również w tym wypadku lepiej mówić i pisać rzymski katolik, rzymski katolicyzm.

Nietrudno odgadnąć, skąd się w polszczyźnie wzięły wyrazy rzymokatolik, rzymokatolicyzm. Po prostu utworzono je przez analogię do określeń grekokatolik, grekokatolicyzm. Jeśli chodzi o słowo grekokatolik, to bez kłopotu znajdziemy je w słownikach.

Jak wiadomo, grekokatolikami są chrześcijanie obrządku bizantyjskiego, którzy pierwotnie należeli do różnych Kościołów wschodnich, lecz połączyli się z Kościołem katolickim po soborze florenckim w 1439 r. Od połowy XVI w. (unii z 1596 r.) nazywa się tak również ‘wyznawców Kościoła greckokatolickiego na ziemiach polskich, powstałego w wyniku unii Kościoła  prawosławnego z Kościołem katolickim’.

Z kolei określenie grekokatolicyzm dotyczy odłamu chrześcijaństwa wyrosłego z tradycji bizantyjskiej, wschodniej, jednak przez uznanie rzymskiej wykładni wiary należącego do zachodniego Kościoła katolickiego. Inaczej mówiąc, grekokatolicyzm to katolicyzm prawosławny.

Wypada na koniec zapytać retorycznie: dlaczego pojęcie grekokatolik zostało przez leksykografów zaakceptowane (może dlatego, że istniał w obiegu wyraz grekounita…), a złożenie identycznie zbudowane (rzym– + infiks -o– + katolik), czyli rzymokatolik, do słowników dotąd nie trafił?

MACIEJ  MALINOWSKI