Co znaczy śmiać się w kułak

Chyba niepotrzebnie rozszerzono współcześnie w niektórych słownikach znaczenie tego frazeologizmu…

– Bardzo proszę o wytłumaczenie, co oznacza „śmiać się w kułak”. Nie wszyscy, zdaje się, jednakowo rozumieją sens tego powiedzenia. Są tacy, którzy myślą, że jeśli ktoś „śmieje się z kogoś w kułak”, to sobie kpi, naśmiewa się w sposób ostentacyjny, jawny, otwarty. A to chyba nieprawda… – dzieli się ze mną uwagami internautka.

Według Wielkiego słownika poprawnej polszczyzny PWN pod redakcją Andrzeja Markowskiego (Warszawa 2004, s. 454) i Uniwersalnego słownika języka polskiego PWN pod redakcją Stanisława Dubisza (Warszawa 2003, s. 359) frazeologizm śmiać się w kułak może współcześnie funkcjonować w dwóch definicjach:

1. ‘kpić sobie z czegoś lub z kogoś, nic sobie z kogoś lub z czegoś nie robić, jawnie lekceważyć kogoś lub coś’
2. ‘potajemnie, ukradkiem wyśmiewać się, kpić z kogoś lub z czegoś’.

To drugie znaczenie Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN traktuje jako przestarzałe.

Nowe rozstrzygnięcie normatywne, czyli rozszerzenie definicji zwrotu obecnego w polszczyźnie od dawna i jednoznacznie rozumianego przez dużą część świadomych użytkowników języka, musi zaskakiwać i prowokować do zadania pytania, co skłoniło leksykografów do tego kroku (na szczęście nie wszystkich, vide wyjaśnienie w Innym słowniku języka polskiego PWN Mirosława Bańki, Warszawa 2000, t. I, s. 731: Jeśli ktoś śmieje się w kułak, to śmieje się z kogoś lub z czegoś ukradkiem).

Wygląda na to, że wzięto pod uwagę uzus, czyli błędne „odczytywanie” sensu owego frazeologizmu głównie przez ludzi młodych, którym nie chciało się zajrzeć do słownika i sprawdzić, o co chodzi z tym tajemniczym kułakiem.

Powiedzenie śmiać się w kułak od początku oznaczało ‘śmiać się potajemnie, skrycie, tak żeby inni nie widzieli’. Występujące tu słowo kułak (ros., ukr., est. kулак, z węg. kulyak) definiuje się bowiem w słownikach jako ‘pięść, zaciśniętą dłoń’, co odnotował już w połowie XIX wieku Słownik języka polskiego (tzw. wileński) wydany staraniem Maurycego Orgelbranda (Wilno 1861, t. I, s. 564: kułak‘pięść jakby w kulę zwarta’), a po nim Słownik języka polskiego (tzw. warszawski) Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego (Warszawa 1902, t. II, s. 629: kułak ‘pięść zamknięta, tworząca jakby kulę’).

Jak wiadomo, osoba, która nie chce, żeby ktoś widział, że się śmieje, przykłada palce do ust albo zasłania je właśnie zaciśniętą dłonią, czyli kułakiem. Śmiejmy się w kułak, żeby nie gorszyć nikogo – pisał w „Człowieku z gutaperki” z 1949 roku Janusz Rychlewski.

Czy znają Państwo bardziej sensowne, obrazowe wytłumaczenie znaczenia frazeologizmu?

Kułak był w przeszłości wyrazem powszechnie znanym i chętnie używanym. Początkowo znaczył ‘pięść’, ale później także ‘cios, raz, szturchaniec’. Nasi przodkowie nieraz więc okładali kogoś kułakami albo rzucali się na kogoś z kułakami i sami inkasowali w rewanżu kułaki. Zdarzało się, że walili kułakiem w bramę, żeby im w nocy otworzono drzwi, a nieraz ściskali jakiś skarb w kułaku.

Znano też przenośne powiedzenie w kułak trąbić, czyli ‘płakać, narzekać’. Mówiono trąbi w kułak ta hołota, dla której śmierdzi robota.

A dzisiaj? Dzisiaj kułak nie pojawia się ani w piśmie, ani w mowie. Tymczasem gdy na powitanie bądź później w trakcie rozmowy ktoś przybija z kimś żółwika, bo zgadza się z wypowiadaną opinią, to de facto przybija właśnie… kułaka.

Czyż nie warto wyciągnąć z lamusa to archaiczne słówko? Przybijałoby się kułaka, a tym samym przywróciłoby się frazeologizmowi śmiać się w kułak właściwy sens, bo wszyscy by się dowiedzieli, co to jest ów tajemniczy kułak…

Dodam, że w Rosji kułakiem nazywano też bogatego chłopa wyzyskującego najemną siłę roboczą. W Polsce po II wojnie światowej władze peerelowskie chętnie przywoływały owo określenie, gdy nacjonalizowały majątki wiejskie. Propagandowo nazywało się to walką z kułakami lub rozkułaczaniem, czyli odbieraniem kułakom dobytku i ziemi.

MACIEJ MALINOWSKI