Co oznacza słowo pretensjonalny

Coraz częściej używa się tego słowa w znaczeniu ‘taki, który ma o wszystko do kogoś pretensje, stale narzekający’…

– Zawsze myślałam, że słowo „pretensjonalny” znaczy „sztuczny, nienaturalny”. Ostatnio jednak przekonuję się, że bywa ono używane w znaczeniu „mający o coś pretensje”. Usłyszałam kiedyś takie zdanie: „Zachowanie dużej części młodych ludzi jest okropnie pretensjonalne – ciągle mają o coś pretensje, narzekają i żądają nie wiadomo czego”. Czyżby przymiotnik „pretensjonalny” rozszerzył znaczenie? – pyta internautka/

Jeśli zajrzymy do dowolnie wybranego słownika języka polskiego wydanego po roku 2000 (np. do Praktycznego słownika współczesnej polszczyzny Wydawnictwa „Kurpisz” pod redakcją Haliny Zgółkowej, Poznań 2001, t. 21, s. 337), to natrafimy na taką lub podobną definicję omawianego przymiotnika:

pretensjonalny ’taki, który jest nienaturalny, sztuczny, chcący udawać kogoś innego, zwykle lepszego niż w rzeczywistości’.

Przekonamy się zarazem, że słowo to bywa odnoszone zarówno do rzeczy, obiektów, miejsc czy pojęć abstrakcyjnych, jak i osób.

Z jednej strony można więc powiedzieć czy napisać:

pretensjonalny ubiór kogoś, pretensjonalne urządzenie mieszkania, pretensjonalny sposób czy styl mówienia jakiejś osoby,

z drugiej, że ktoś jest pretensjonalny, tzn. zachowuje się nienaturalnie, sztucznie, śmiesznie.

Jednak w słownikach wydanych wcześniej (np. jeszcze w Słowniku wyrazów obcych PWN z 1997 r. pod redakcją Elżbiety Sobol, s. 896) definicja hasła pretensjonalny była inna – uwzględniała dwa znaczenia:

1. ‘pełen pretensji, mający przesadnie wysokie mniemanie o sobie; krygujący się’;
2. ‘nienaturalny, sztuczny, wymuszony’.

Jak widać, na pierwszym miejscu leksykografowie podawali wtedy definicję przymiotnika pretensjonalny odnoszącą się do pretensji, ale wbrew temu, co można by sądzić, nie miały one związku z ‘żądaniem czegoś, z żalami czy urazami’.

Chodziło o zapomniany dzisiaj sens rzeczownika pretensja (pretensje) – ‘przesadnie wysokie mniemanie o sobie, o swojej powierzchowności, urodzie, możliwościach intelektualnych, życiowych’.

Jeśli przed wiekami ktoś był cały w pretensjach, oznaczało to tyle, że chciał się za wszelką cenę podobać otoczeniu, dbając przesadnie o wygląd, a często udając kogoś, kim nie był.

Teść, kobieciarz jeszcze w  pretensjach  ożenił się w sekrecie – pisał Tadeusz Boy-Żeleński we „Flircie z Melpomeną” (1920 r.).

W takim właśnie znaczeniu posłużył się też rzeczownikiem pretensje Adam Mickiewicz w liście do Antoniego Edwarda Odyńca po otrzymaniu wiadomości, że żona przyjaciela Zofia spodziewa się dziecka. Szczerze mu wówczas doradzał:

Jeśli będziesz miał córkę, daj jej na imię Zosia-Marja albo Marja-Zosia; te imiona są dobrej wróżby. A syna nie chrzcij Adamem; wybierz inne imię, tylko nie z  pretensjami.

Imię nie z pretensjami miało tutaj oznaczać imię nienaznaczone biblijnie, niewyniosłe, niewyszukane, które sprawi, że jego nosiciel nie stanie się w przyszłości z tego powodu zarozumiały i nie będzie miał o sobie zbyt wielkiego, wygórowanego mniemania.

Z tych właśnie względów, o których napisałem, przymiotnik pretensjonalny znaczy dzisiaj ‘nienaturalny, sztuczny, wymuszony’.

Ktoś, kto przesadnie dbał o wygląd, kto chciał się za wszelką cenę komuś przypodobać, musiał być nolens volens osobnikiem wyróżniającym się w tłumie, ale rzecz jasna in minus…

Stąd się właśnie wzięła taka, a nie inna definicja przymiotnika pretensjonalny.

Absolutnie nie znaczy on ‘taki, który ma o wszystko do kogoś pretensje, stale narzekający’.

Nie wolno zatem powiedzieć, że pacjenci w szpitalu są pretensjonalni, tzn. stale się czegoś domagają. Oni mogą co najwyżej zgłaszać pretensje, czyli mieć zastrzeżenia do tego czy owego.

Warto na koniec dodać, że w przeszłości (XIX i początek XX w.) był w obiegu nie tylko przymiotnik pretensjonalny, ale też pretensyjny.

Obydwie formy w znaczeniu ‘wymuszony, przesadny’ (np. styl pretensjonalny a. styl pretensyjny) zostały odnotowane w słownikach.

MACIEJ MALINOWSKI