Bydgoszcz

Nazwa miasta nad Brdą ma od dawna rodzaj żeński, ale warto widzieć, że etymologicznie pozostaje męska

Media wytknęły niedawno byłemu ministrowi finansów Jackowi Rostowskiemu spore uchybienie językowe, a mianowicie to, że  nazwie Bydgoszcz zmienił rodzaj gramatyczny z żeńskiego na męski.

Stało się to po tym, jak wiceprzewodniczący PO startujący z regionu kujawsko-pomorskiego do Parlamentu Europejskiego, zasiadając przed kamerami TVP Bydgoszcz, powiedział, że jeżeli zamieszka w Toruniu, to będzie miał problem z Bydgoszczem, a jeżeli w Bydgoszczu, to kogoś obrazi w Toruniu.

Pierwsza zareagowała Kazimiera Szczuka. Napisała na Twitterze: – Panie ministrze i konkurencie. Odmieniamy „w Bydgoszczy”, „z Bydgoszczą”, „dla Bydgoszczy”.

Jacek Rostowski uderzył się w piersi i odpisał jej: – Dzięki, Droga Konkurentko. Lekka trema przy pierwszym wystąpieniu w lokalnych mediach poplątała język…

Na eksministrze nie pozostawili za to suchej nitki mieszkańcy Bydgoszczy. W internecie zaroiło się od kąśliwych komentarzy: A czy ten pan mieszka teraz w Warszawu?; Po co ci ten problem z Bydgoszczem, skoro wybierasz się do Brukselu?; W Bydgoszczu? Przewidujący facet, już uczy się ruskiego!

Spróbujmy się (ale już bez ironii) zastanowić nad tym, jak to się stało, że kandydat PO do europarlamentu zmienił słowu Bydgoszcz rodzaj gramatyczny, a tym samym użył błędnych form fleksyjnych.

Niewykluczone, że Rostowskiemu pomyliła się Bydgoszcz z Małogoszczem, i sądził, że skoro mówi się jadę do Małogoszcza, mieszkam w Małogoszczu czy zżyłem się z Małogoszczem itd., to równie poprawne są sformułowania mieszkam w Bydgoszczu czy będę miał problem z Bydgoszczem.

W tym miejscu ciśnie się jednak na usta pytanie, dlaczego nazwy miejscowe o takim samym zakończeniu -oszcz przyjmują różny rodzaj gramatyczny: Bydgoszcz, Radgoszcz (woj. małopolskie), Skorogoszcz (woj. opolskie), Lubogoszcz (dwie wsie w woj. lubuskim i jedna w woj. zachodniopomorskim, a także góra w Beskidzie Wyspowym i jezioro w woj. pomorskim) są żeńskie, ale Małogoszcz (woj. świętokrzyskie) męska.

Jeśli chodzi o budowę słowotwórczą, to wszystkie utworzono według tego samego wzorca za pomocą przyrostka dzierżawczego -jь (odziedziczonego z epoki prasłowiańskiej) dodanego do odpowiednich nazw osobowych domniemanych założycieli historycznych grodów: Bydgosta (+ –jь), Małogosta (+ –jь), Skorogosta (+–jь), Lubogost (+ –jь), Radgosta (+ –jь; w wypadku tej miejscowości nie jest to jednak do końca pewne).

Przyrostek dzierżawczy zmiękczył wygłosowe -st wyrazu podstawowego (stał po nim jeszcze jer) i dlatego w nazwie każdego z miast pojawiło się zakończenie -szcz (taka jest właściwość fonetyczna i morfonologiczna twardych spółgłosek s i t, które przechodzą w miękkie sz i cz; te później stwardniały).

W ten oto sposób powstały historyczne nazwy miejscowe Bydgoszcz (‘osada Bydgosta’), Małogoszcz (‘osada Małogosta’), Skorogoszcz (‘ziemia Skorogosta’), Lubogost (‘ziemia Lubogosta’), Radogoszcz (‘ziemia Radogosta’) będące – jak widać – morfologicznie tworami męskimi.

A więc dzisiejsza Bydgoszcz również była historycznie… męska. Kazimierz Rymut, omawiając hasło Bydgoszcz  w Nazwach miast Polski (Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1987, s. 45), napisał, że powinien być (ten) Bydgoszcz…

Ostatecznie nie zadecydowano się na maskulinum owej nazwy dlatego, że w pewnym okresie dziejów miasta używano – pod wpływem łacińskiej formy Bidgostia – nazwy (ta) Bydgoszcza (rzadziej Bydgoscza) i później wzięto to pod uwagę, gdy wahano się, czy ma być (ten) Bydgoszcz, czy (ta) Bydgoszcz.

Inaczej postąpiono z nazwą Małogoszcz. Jeszcze słowniki wydane w latach 80. informowały, że jest (ta) Małogoszcz (np. Słownik etymologiczny miast i gmin PRL Stanisława Rosponda, Ossolineum 1984, s. 214). Później jednak – uchwałą Komisji Ustalania Nazw Miejscowości przy Urzędzie Rady Ministrów – postanowiono, że Małogoszcz otrzyma przynależność rodzajową męską (czyli niejako wróci do korzeni gramatycznych), a więc że będzie (tym) Małogoszczem.

MACIEJ MALINOWSKI