Znaleźć się w kropce

Ów frazeologizm miał kiedyś inny sens…

Zgodnie ze słownikową definicją zawartą np. w Słowniku frazeologicznym współczesnej polszczyzny PWN Stanisława Bąby i Jarosława Liberka (Warszawa 2003, s. 320) powiedzenie być, znaleźć się w kropce znaczy ‘być, znaleźć się w trudnej, skomplikowanej sytuacji, w trudnym położeniu’.

Okazuje się jednak, że pierwotnie miało ono inny sens, znaczyło ‘umieć wybrnąć z kłopotliwej sytuacji, znaleźć dobre, rozsądne wyjście z opresji’.

Wyłącznie taką definicję podawały dawne słowniki, np. Słownik języka polskiego (tzw. warszawski) Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego (Warszawa, 1902, t. II, s. 561: znaleźć się w kropce, tzn. ‘dzielnie, przytomnie, jak należy’) czy Słownik ortoepiczny Stanisława Szobera (Warszawa 1937, s. 149: znaleźć się w kropce = ‘trafnie postąpić’).

Na nowe odczytanie zwrotu być, znaleźć się w kropce natrafiamy dopiero w słownikach i leksykonach wydanych po drugiej wojnie światowej.

W Słowniku języka polskiego PAN pod redakcją Witolda Doroszewskiego (Warszawa 1961, t. III, s. 1156) czytamy: znaleźć się w kropce ‘znaleźć się w trudnym położeniu, w skomplikowanej sytuacji’; rzadziej: ‘zręcznie wybrnąć ze skomplikowanej sytuacji; właściwie się zachować’.

Jak widać, podaje się tam już jego nową definicję, ale – na drugim miejscu – przytacza i starą.

Cytat z „Rajskiej jabłoni” Poli Gojawiczyńskiej, którym ilustruje się hasło („Odwozi tę damę do domu i niewątpliwie znajdzie się w kropce, cokolwiek (…) się zdarzy”), z pewnością odnosi się jeszcze do dawnego sensu powiedzenia znaleźć się w kropce

Ciśnie się na usta pytanie, dlaczego doszło do zmiany semantycznej tego frazeologizmu i skąd się wzięło występujące nim słowo kropka.

Czy chodzi o tę samą kropkę, co we frazeologizmie postawić kropkę nad „i” (czyli ‘rozstrzygnąć, przypieczętować coś’), czyli znak pisarski?

Nie…

Kropka z omawianego zwrotu jest inną kropką – punktem w tarczy strzeleckiej, punktem centralnym.

Powiedzenie znaleźć się (być) w kropce odnosiło się bowiem pierwotnie do konkretnej okoliczności związanej z zawodami strzeleckimi. Jeśli trafiło się w kropkę, czyli w punkt środkowy w tarczy, to znalazło się (było się) w kropce.

Ów wyczyn sporo mówił o strzelcu.

Ktoś, kto raz za razem trafiał w kropkę, nie mógł być niezdarą czy nieudacznikiem. Wręcz przeciwnie – musiał się odznaczać wieloma przymiotami umysłu (koncentracją przed oddaniem strzału, właściwą oceną odległości od tarczy, momentem naciśnięcia na spust itp.), mieć sokoli wzrok i rękę, która w odpowiednim momencie nie zadrży. Słowem – na strzelnicy należało się zawsze zachować przytomnie.

Dlatego właśnie później powiedzenie znaleźć się w kropce nabrało przenośnego sensu ‘trafnie postąpić, zachować się w sposób właściwy’. Przyszło ono do nas z języka francuskiego (se trouver à point).

Frazeologizm znaleźć się w kropce w pierwotnym znaczeniu (‘poradzić sobie w trudnej sytuacji, trafnie postąpić’) funkcjonował w polszczyźnie długie dziesiątki lat.

Niewykluczone, że jego definicja zmieniła się dlatego, iż czasowniki być i znaleźć się wchodziły również w związek z wyrażeniem trudna sytuacja. Żeby dało się sensownie wybrnąć z trudnej sytuacji (czyli znaleźć w kropce), najpierw trzeba się było znaleźć w trudnej sytuacji.

Nasi przodkowie skojarzyli więc ze sobą (świadomie lub nie) obydwie okoliczności i powiedzeniu znaleźć się w kropce nadali rozszerzony sens ‘znaleźć się w trudnym położeniu i umieć z niego zręcznie wyjść’.

Z czasem jego pierwsza część (‘znaleźć się w trudnym położeniu’) stała się dominująca, a o drugiej – tej właściwej, czyli ‘umieć z zręcznie wyjść z trudnej sytuacji’ – zapomniano.

Było to tyle łatwiejsze, że odeszła również w niepamięć kropka ze strzeleckiej tarczy, a ów ważny w owym frazeologizmie człon otrzymał nowe znaczenie, stał się – jak trafnie zauważył prof. Witold Doroszewski („O kulturę słowa”, t. I, Warszawa 1970) – symbolem przestrzeni bardzo ciasnej, niepozwalającej na żadne ruchy.

MACIEJ MALINOWSKI

Scroll to Top