Zaułek to – jak wiadomo – ‘niedługa, wąska uliczka albo odnoga większej ulicy znajdująca się zwykle pomiędzy budynkami, niemająca wylotu’.
Słowo to należy wymawiać dokładnie tak, jak się pisze, czyli z głoską u: [za-u-łek].
Niepoprawna jest artykulacja [za-łu-łek], tzn. taka, kiedy podpieramy się głoską ł przy wymawianiu głoski u. Takie niestaranne mówienie wpływa potem na błędne zapisywanie tego słowa jako załułek.
Musicie wiedzieć, że zaułek należy do tej samej rodziny wyrazów, co ulica. Etymologicznie obydwa mają związek z prasłowiańskim słowem ułъ, uła (dosł. ‘wydrążenie’).
Forma zaułek powstała z wyrażenia ‘za małym ułem’ (przedrostek za– + –uł– + przyrostek zdrabniający -ek). Nasi przodkowie znali też słowo zgrubiałe zauł odnotowane w dawnych słownikach.
Podobnie mówimy dzisiaj i piszemy zakamarek (‘miejsce trudno dostępne’) i zakątek. (‘miejsce położone na uboczu’). One również miały zgrubiałe odpowiedniki (ten) zakamar i (ten) zakąt.
Dodam, że zaułek (w dopełniaczu zaułka, nie: zaułku) miał pierwotnie taki sam sens, jak zakamarek i zakątek. Dopiero wtórnie otrzymał znaczenie ‘ulica bez wylotu’.
Od lat znamy przenośne powiedzenie ślepy zaułek (‘impas, sytuacja bez wyjścia’) i zwrot znaleźć się w ślepym zaułku (‘być w sytuacji bez wyjścia’). Niektórzy uważają jednak, że to pleonazm, gdyż zaułek z definicji nie ma wyjścia.
I jeszcze jedno.
Słowo zaułek pojawia się niekiedy w nazwach miejskich. Na przykład w Gdańsku jest zaułek św. Bartłomieja. I tak to właśnie należy zapisywać, a nie: Zaułek św. Bartłomieja czy tym bardziej ulica Zaułek św. Bartłomieja. Słowo zaułek jest nazwą gatunkową (jak ulica, osiedle, plac, rondo, estakada, skwer).
Pan Literka