W polszczyźnie mówionej dopuszcza się do użytku powiedzenie „być na spowiedzi”, „być do spowiedzi”, ale nie „być w spowiedzi”…
Często jeżdżę na Śląsk, do Żor, do rodziny żony i zauważam, że kiedy ludzie tam mieszkający wracają z kościoła, mówią: „Byłem w spowiedzi”. Mnie zawsze uczono, że poprawnie jest „być u spowiedzi”, wyrażenie to spotyka się zresztą w książeczkach do nabożeństwa: „Ostatni raz u spowiedzi św. byłem…”. Czy to „w spowiedzi” jest dopuszczalne? I czy tak samo można powiedzieć „Byłem w komunii” zamiast „Byłem u komunii ”? – pyta internauta z Częstochowy.
– Zwroty być u spowiedzi i być u komunii (w znaczeniu ‘wyspowiadać się’ i ‘przyjąć hostię’) uświęcone są wielowiekową tradycją i dlatego nie należy ich w żaden sposób modyfikować (zalicza się je do frazeologizmów). W starannej polszczyźnie nie wchodzi więc w grę składnia być w spowiedzi, być w komunii…
Takie jest stanowisko zarówno leksykografów, którzy opracowywali dawne słowniki, jak i współczesnych. W Słowniku poprawnej polszczyzny (Warszawa 1938, s. 468) czytamy: być uspowiedzi, nie: w spowiedzi (prowincjonalne), a w Wielkim słowniku poprawnej polszczyzny PWN (Warszawa 2004, s. 1087): być u spowiedzi, pot. być na spowiedzi, nie: być w spowiedzi.
Jak widać, w polszczyźnie mówionej dopuszcza się do użytku powiedzenie być na spowiedzi, może dlatego, że istnieje frazeologizm wyznać coś jak na spowiedzi (czyli ‘opowiadać otwarcie, szczerze, mówić prawdę’).
Nie powie się już natomiast być na komunii, gdyż oznacza to zwykle co innego (‘wziąć udział w uroczystości pierwszokomunijnej kogoś z rodziny, znajomych’).
O dziwo, błędnej (z punktu widzenia obowiązującej dzisiaj normy językowej) konstrukcji być w spowiedzi użył jednak Adam Mickiewicz w „Panu Tadeuszu” (Księga IV – Dyplomatka i łowy):
Koronęć jeszcze dotąd piastuje królewską,
Lecz na Litewskiem Księstwie teraz syzma siedzi.
„Z Częstochowy?– rzekł Wilbik. – Byłem tam w spowiedzi,
Kiedym na odpust chodził lat temu trzydzieście;
Czy to prawda, że Francuz gości teraz w mieście? [ koronęć znaczy koronę ci; syzma to schizma].
Czyżby owo w spowiedzi było jakąś kalką z języków wschodniosłowiańskich (быть в исповеди)? Nie ma na to wystarczających dowodów…
Ale i konstrukcje z przyimkiem u (być u spowiedzi, być u komunii) mogą się komuś wydać mimo wszystko archaiczne, niegramatyczne.
Można być u kogoś (np. u kolegi, u mamy w pracy, u dyrektora), ale co to znaczy być u spowiedzi, u komunii? Przecież spowiedź, komunia to pojęcia, a nie rzeczowniki oznaczające istoty żywe! Mówi się jedynie przenośnie być u steru, czyli ‘kierować jakimś przedsięwzięciem, grupą ludzi’. I to wszystko.
Zauważmy, że w innych konstrukcjach wyrazy spowiedź i komunia wchodzą w „normalne” związki z przyimkami. Mówi się idę do spowiedzi, do komunii; wracam ze spowiedzi, z komunii; ze spowiedzią mam na razie spokój; na spowiedzi (lub podczas spowiedzi) wyznałem wszystkie grzechy; w komunii znalazłem ukojenie.
Niewykluczone zatem, że w sformułowaniach być u spowiedzi, być u komunii należałoby się doszukiwać swego rodzaju elipsy, czyli pominięcia elementów jakichś dłuższych konstrukcji, np. być u księdza, który wysłuchał mojej spowiedzi, być u kapłana, z którego rąk w czasie mszy św. przyjąłem hostię, albo być u konfesjonału, gdzie odbywa się spowiedź, być u ołtarza, przy którym udziela się komunii.
Przytoczone zwroty były za bardzo opisowe, za długie, więc mogło być tak, że ktoś je sobie skrócił i zaczął mówić byłem u spowiedzi, byłem u komunii, co weszło potem do języka potocznego, a następnie jako frazeologizm do polszczyzny ogólnej.
Jeśli komuś dziś mimo wszystko nie podobają się powiedzenia byłem u spowiedzi, byłem u komunii, to może je zastąpić zwrotami byłem do spowiedzi, byłem do komunii (czyli ‘poszedłem się wyspowiadać’, ‘przyjąłem komunię’), choć i one wyglądają trochę na kontaminację (skrzyżowanie konstrukcji iść do spowiedzi, iść do komunii i być się wyspowiadać, przyjąć komunię).
MACIEJ MALINOWSKI
PS A może Państwo mają swoje uzasadnienie pojawienia się w polszczyźnie zwrotów być u spowiedzi, być u komunii?