Tudzież

Jest to spójnik o znaczeniu „i, oraz” nienadający się do języka mówionego. Wyrzucono go właśnie z adaptacji „Przedwiośnia” Stefana Żeromskiego na potrzeby „Narodowego czytania” 8 września br.

Czy adaptując dzieło literackie na potrzeby akcji (chodziło o „Narodowe czytanie” pod patronatem prezydenta Andrzeja Dudy 8 września 2018 r.), można było ingerować w tekst i pozbawiać go wyrazów rzadko dzisiaj używanych?

Z takiego właśnie założenia wyszedł krytyk literacki Andrzej Dobosz (grał w słynnym „Rejsie” Marka Piwowskiego) i z powieści „Przedwiośnie” Stefana Żeromskiego, wydanej w okresie międzywojennym, wyrzucił słowo tudzież (i powtarzające się bliskoznaczne przymiotniki, np. wyrażenie zdrowy i zażywny Czaruś zmienił na zdrowy Czaruś).

Odkryli to dziennikarze „Dziennika Gazety Prawnej” i podnieśli larum, że bez żadnego uzasadnienia ingeruje się w tekst napisany przez Żeromskiego blisko sto lat temu.

Zdaniem Michała Nogasia (dawniej radiowa „Trójka”, a teraz „Gazeta Wyborcza”), wybranie na okoliczność świętowania setnej rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości powieści stawiającej ważne pytania o kształt państwa, jego przyszłość i stosunek do obywateli (jak ulał pasującej do obecnej sytuacji w naszym kraju) było strzałem w dziesiątkę.

Sporo jednak zostało zepsute przez widzimisię jednego człowieka…

Żeromski w wielu miejscach „Przedwiośnia” posłużył się słowem tudzież, np.

  • Wiedzieli wszyscy, iż pani Barykowa odbiera i wręcza pieniądze tudzież wykonywuje polecenia, ale rządzi piękny Cezarek.
  • Od świtu do nocy tudzież w nocy czyhał na sposobność zdobycia jakiego takiego pożywienia (…).
  • Po takim spędzeniu dnia tudzież wieczora niejednokrotnie poranek jesienny dawno minął, a w dolnych apartamentach „ariańskiego” gmachu panowała jeszcze głucha martwota.
  • Cezarego nie było podówczas w domu (…). Gdy zaś przyszedł (…), ujrzał na stole frak i inne części balowego kostiumu, a nadto koszulę już swoją, ale wyprasowaną w taki sposób, że to było istne arcydzieło. Nadto – kołnierze, mankiety tudzież biały krawat, którego jeszcze nie obstalowywał w mieście.

W każdym z przykładów wyraz tudzież znaczy tyle, co oraz, i, a więc jest – jak i one – spójnikiem łączącym dwa elementy bądź dwie części zdania w wypowiedzeniu współrzędnie złożonym.

Warto wiedzieć, że zanim tudzież stało się spójnikiem, używano go jako przysłówka o znaczeniu ‘zaraz, natychmiast, naprędce, na poczekaniu’ (dotyczyło to ‘czasu’) oraz ‘tuż, blisko’ (dotyczyło to ‘miejsca’).

Funkcjonowała nawet przez jakiś czas w obiegu jego forma oboczna tudzis, zanotowana przez Słownik języka polskiego Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego, Warszawa 1919, t. VII, s. 164), będąca odbiciem uproszczonej wymowy końcowego –dzież w słowie tudzież (głoski –ie jako ścieśnionego -i , a dźwięcznej głoski ż jako zmazurzonego, bezdźwięcznego sz).

Dodam, że morfologicznie tudzież składa się z cząstek tu– i –dzie oraz partykuły wzmacniającej zredukowanej (tzn. bez e). Przypomina więc trochę wyrazy tuż, gdzież i ówdzież.

Nie wiadomo, dlaczego z przysłówka słowo tudzież stało się spójnikiem o znaczeniu ‘i, oraz’… Tak czy inaczej jest ono dzisiaj tworem niewątpliwie przestarzałym, książkowym, który może się pojawić wyłącznie w tekście pisanym (i to raczej stylizowanym na dawną polszczyznę), ale nie w polszczyźnie mówionej.

Tymczasem z niedowierzaniem zauważam, że tudzież wraca do łask, ale w nowym znaczeniu ‘albo, lub’. To absolutnie niedopuszczalne.

MACIEJ  MALINOWSKI

PS Przed tudzież nie stawia się przecinka (Żeromski nie stawiał…). Skoro przed i, oraz się go nie daje, nie wolno go dać i przed tudzież. Zaskakuje więc stanowisko Uniwersalnego słownika języka polskiego PWN (Warszawa 2003, t. IV, s. 901) w tej sprawie (że przez tudzież potrzebny jest przecinek…). Zainteresowanych odsyłam do Poradnika interpunkcyjnego E. Polańskiego, E. Dereń i M. Szopy (Katowice 2010, s. 14, 29). Niektórzy próbują jednak na siłę bronić przecinka przed tudzież. Argumentują, że jest to możliwe wtedy, gdy mamy na myśli nie synonim i, oraz, ale wyrażenia a także, jak również. Wówczas tudzież wprowadza dopowiedzenie i możliwe jest przed nim postawienie przecinka. Tylko że takie konstrukcje zdaniowe są rzadsze, w prostym zdaniu współrzędnie złożonym tudzież zastępuje spójniki i, oraz i przecinka się przed nim nie stawia. Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN pod redakcją Andrzeja Markowskiego (Warszawa 2004, s. 1206)  w ogóle nie wspomina o a także, jak również. Podaje: tudzież 'spójnik o znaczeniu: i, oraz’.

Scroll to Top