Tiret

Należy owo słowo jak najszybciej włączyć do grupy wyrazów rodzaju męskiego, co spowoduje, że będzie się je odmieniało…

– Ze zdziwieniem odkryłem, zaglądając do słowników, że słowo „tiret”, czyli „łącznik, kreska w tekście pisanym”, ma rodzaj nijaki i nie podlega odmianie. Że trzeba mówić i pisać „to tiret”. Zawsze myślałem, że musi być „ten tiret”, „tego” tiretu”, z „tym tiretem”, o „tym tirecie”. Czy może się Pan odnieść do tej gramatycznej osobliwości (e-mail od czytelnika; szczegółowe dane do wiadomości mojej i redakcji).

Chodzi o wyraz należący do specjalistycznej sfery polszczyzny, znany w poligrafii, typografii, dziennikarstwie i prawie, zapożyczony z języka francuskiego: tiret [wym. tire] ‘łącznik, kreska’, od tirer ‘ciągnąć, kreślić’.

W słownikach definiuje się go zwykle jako znak ‘graficzny w postaci krótkiej, poziomej kreski (-), używany w zapisie niektórych wyrazów złożonych lub przy przenoszeniu wyrazów do następnego wiersza’ (patrz Wielki słowników wyrazów obcych PWN pod redakcją M. Bańki, Warszawa 2003, s. 1260).

W praktyce częściej operuje się terminem dywiz, również będącym zapożyczeniem, tylko że niemieckim (Divis, skrót zamiast Division ‘podział’). Najczęściej używa się jednak rodzimego określenia – łącznik.

W opracowaniach specjalistycznych (np. Edycji tekstów PWN A. Wolańskiego, Warszawa 2003, s. 52-53) wyjaśnia się, że dywizu (łącznika) nie oddziela się spacjami od wyrazów lub członów, które spaja, np.

a) w przymiotnikach złożonych o członach równorzędnych znaczeniowo różowo-niebieska (sukienka),

b) w zestawieniach rzeczownikowych o członach równorzędnych znaczeniowo, np. fryzjerka-kosmetyczka, w nazwach miejscowości typu Bielsko-Biała,

c) w nazwiskach dwuczłonowych, np. Jankowska-Cieślak,

d) w wyrażeniach liczbowych w latach 1998-92, w dniach 21-23 marca, strony 67-89

(z uwagą, że można też stosować półpauzę – bez spacji z obydwu stron).

Ale wróćmy do  rzeczownika tiret.

Jest i dla mnie olbrzymim zaskoczeniem, że słowniki traktują go jako wyraz nieodmienny (np. Słownik języka polskiego PAN pod redakcją W. Doroszewskiego, Warszawa 1969, t. XI suplement, s. 498, Uniwersalny słownik języka polskiego PWN pod redakcją S. Dubisza, Warszawa 2003, t. IV, s. 815, czy Wielki słownik ortograficzny PWN pod redakcją E. Polańskiego, Warszawa 2017, s. 1148).

We francuszczyźnie, czyli w oryginale, istnieje wyraz rodzaju męskiego (le tiret), wymawiany – jak już wspomniałem – z akcentem na sylabie końcowej ([re], bez t). Jednak włączając go polszczyzny, wzięliśmy pod uwagę postać graficzną, tiret.

Wszystko więc przemawiało za tym, by był to termin męski (ten) tiret, w l.mn. (te) tirety, odmieniany według wzorca:

l.poj. tiretu, tiretowi, tiretem, tirecie;

l.mn. tiretów, tiretom, tiretami, tiretach.

Tymczasem w latach 60. jakiś prawnik (z pewnością zafascynowany językiem francuskim…) zaczął lansować pozostawianie słowa tiret unieruchomionego fleksyjnie ze względu na akcent [tire]. Tiret włączono tym samym do takich galicyzmów, jak tournée czy purée, słusznie zaliczanych do grupy neutrów i nieodmiennych, gdyż kończących się w piśmie na ée.

Odtąd w jednostkach redakcyjnych tekstu prawnego – obok artykułu, paragrafu, ustępu, punktu, litery – pojawiło się… (to) tiret jako element wyliczenia wchodzącego w skład tej ostatniej.

Do tej pory w aktach prawnych pisze się np.

§ 8 ust. 2 pkt 3 lit. a tiret czwarte;

w tiret pierwszym skreśla się wyrazy

czy

część wspólna może się odnosić do punktów, liter i tiret.

Nie mam wątpliwości, że o wiele naturalniejsze byłyby sformułowania

tiret czwarty,

w tirecie pierwszym,

do punktów, liter i tiretów.

Apeluję z tego miejsca o jak najszybszą zmianę ustalenia normatywnego dotyczącego rodzaju gramatycznego słowa tiret, a tym samym i dopuszczenie jego odmiany.

MACIEJ  MALINOWSKI

1 komentarz

  1. Gdybyśmy wymawiali to słowo „po polsku”, czyli z akcentem na przedostatniej sylabie,
    to, naturalmente, „powinien” tu zaistnieć rodzaj męski. Jednakowoż, jako zapożyczenie
    z języka francuskiego, należy to wymawiać „po francusku” (tak samo jak „expose”)
    no i wtedy mamy tutaj wymuszone niejako neutrum. :o)
    Pozdrawiam jesiennie

Komentowanie jest niedostępne.

Scroll to Top