Ale dawniej poprawny był wyłącznie zwrot stawić czoło…
– Czy coraz częstszy zwrot „stawić czoła” jest poprawny? Skoro mówi się „stawić co”, to chyba jedynym właściwym określeniem powinno być „stawić czoło” (e-mail nadesłany przez internautę).
Dawne słowniki: Słownik poprawnej polszczyzny Stanisława Szobera (Warszawa 1966, s. 118 hasło czoło i s. 602 hasło stawiać) oraz Słownik poprawnej polszczyzny pod redakcją Witolda Doroszewskiego (Warszawa 1973, s. 95 hasło czoło i s. 726 hasło stawiać), rejestrowały wyłącznie składnię biernikową przytoczonego zwrotu: stawić (komuś, czemuś) (co?) czoło.
Stawić czoło znaczyło ‘stawić opór, podjąć walkę z kimś, z czymś, odważnie przeciwstawić się komuś, czemuś’. Słowo czoło miało tutaj sens przenośny ‘opór’.
Można też było komuś postawić czoło, i bezokolicznik postawić we frazeologizmie stawić czoło traktowano przez jakiś czas jako jak najbardziej poprawny wariant czasownika stawić.
Postawić czoło napisał Henryk Sienkiewicz w „Potopie”:
Bliżej pałacu Kazanowskich piechota próbowała postawić czoło w ulicy i posiłkowana z murów pałacu, z kościoła i dzwonnicy bernardyńskiej, zmienionych na potężną twierdzę, przyjęła rzęsistym ogniem napastników.
Ale to nie wszystko. Do oddania tej samej treści (‘odważnie stawić opór’) nasi przodkowie używali niekiedy jeszcze jednego zwrotu – z czasownikiem zwrotnym stawić się. I wówczas mówili i pisali: czołem się komu stawić bądź stawić się komu (kim, czym?) czołem.
Czołem też to niewinności trzeba się stawić potwarcom – potwierdzam, żeby nie być gołosłownym, występowanie tego zwrotu w przeszłości w takiej właśnie postaci za Słownikiem języka polskiego Samuela Bogumiła Lindego (Lwów 1854, wyd. II, t. I, część I, s. 575, hasło czołem).
A zatem – co pokazałem – przed wiekami mówiono i pisano albo stawić czoło, albo postawić czoło, albo stawić się czołem. Do czasów nam współczesnych z pierwotnych określeń ostał się wyłącznie wariant stawić czoło.
Skąd się więc wzięła jeszcze inna postać omawianego zwrotu, to znaczy stawić (czego?) czoła?
Prawdopodobnie zaczęto tak mówić, a potem również pisać pod wpływem składni czasownika nadstawić (nadstawiać), który z rzeczownikiem czoło – w znaczeniu przenośnym – łączył się w dopełniaczu.
Zawsze należało używać sformułowań:
nadstawiać ucha lub nadstawiać uszu (‘starać się zdobyć informacje; z zadowoleniem przyjąć coś do wiadomości’), a nie: nadstawiać ucho czy uszy;
nadstawiać karku (‘narażać się na niebezpieczeństwo’), nadstawiać grzbietu, nadstawiać łba, nadstawiać czoła, nadstawiać głowy (‘ryzykować wpadką, naganą lub jeszcze czymś gorszym itp.’), a nie: nadstawiać kark, grzbiet, łeb, czoło, głowę.
Rekcję biernikową czasownik nadstawiać miał (i ciągle ma) wtedy, gdy wchodził (wchodzi) w związek w sensie dosłownym z częściami ciała (głową, twarzą, czołem, policzkiem, ręką, dłonią, piersią itd.), wysuwanymi w czyimś kierunku w oczekiwaniu na coś, np.
nadstawić głowę do posypania popiołem w Środę Popielcową w kościele;
nadstawić twarz czy czoło do słońca; nadstawić policzek do pocałowania;
nadstawić wyciągniętą rękę do pojednania; nadstawić pierś do odznaczenia.
Dlatego z czasem wszedł do obiegu i szybko się upowszechnił również zwrot stawić (stawiać) czoła w znaczeniu przenośnym (‘odważnie przeciwstawić się komuś, czemuś’).
Dzisiaj Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN pod redakcją Andrzeja Markowskiego (Warszawa 2004, s. 1103) za jednakowo poprawne uznaje zarówno powiedzenie stawić (stawiać) czoło, jak i stawić (stawiać) czoła.
Tak samo można za kogoś nadstawiać (czego?) głowy i nadstawiać (co?) głowę.
MACIEJ MALINOWSKI