Sprzeczny

Kiedyś ów przymiotnik miał jednak dwa znaczenia…

– „Co jesteś taka „sprzeczna” – powiedziała do mnie ostatnio koleżanka. Miała na myśli to, że się z nią o coś sprzeczam. Odpowiedziałam jej, że „sprzeczna” to może być czyjaś opinia na jakiś temat albo wizja przyszłości. Nie przyjęła tej uwagi i odparła, że w jej środowisku tak się mówi… (e-mail nadesłany przez internautkę; szczegółowe dane do wiadomości mojej i redakcji).

Przymiotnik sprzeczny ma dzisiaj w polszczyźnie jednoznaczny sens i zakres użycia. Absolutnie nie należy go łączyć z rzeczownikiem sprzeczka (‘ostra wymawiana słów między osobami niezgadzającymi się pod jakimś względem; spór, kłótnia, zwada’) czy czasownikiem zwrotnym sprzeczać się (‘kłócić’), lecz z określeniem sprzeczność (‘coś wykluczającego się’).

Każdy słownik języka polskiego podaje, że sprzeczny znaczy ‘wykluczający się wzajemnie, niezgodny z czymś, przeciwstawny czemuś, zupełnie różny, odmienny’ (podaję za Uniwersalnym słownikiem języka polskiego PWN pod redakcją Stanisława Dubisza, Warszawa 2003, t. III, s. 1356).

A zatem sprzeczne bywają opinie, informacje, wieści, poglądy, zdania, interesy, sądy, kimś mogą miotać sprzeczne uczucia, może być rozumowanie sprzeczne z przepisami, czyn sprzeczny z etyką, z tradycją, w matematyce znany jest termin równanie sprzeczne, tzn. ‘równanie niemające rozwiązania’.

Inaczej mówiąc, słowo sprzeczny musi się odnosić do rzeczy lub pojęć.

Okazuje się jednak, że w przeszłości było inaczej.

Nasi przodkowie posługiwali się przymiotnikiem sprzeczny w znaczeniu ‘lubiący się sprzeczać, kłócić, sprzeciwiający się czemuś; swarliwy, przekorny’ i takie znaczenie odnotowywały słowniki, choć z kwalifikatorem: dawny.

Jeszcze Słownik języka polskiego PAN pod redakcją Witoilda Doroszewskiego (Warszawa 1966, t. VIII, s. 647) zamieszczał – poza definicją ‘wykluczający się wzajemnie, niezgodny z czymś’ – wymieniony wyżej sens wyrazu sprzeczny i podawał przykłady zwrotów z jego użyciem, np.

Czy twój mąż jeszcze sprzeczną, lecz życzliwą znajomą pamięta?;

Nikt się nie ważył być królowi sprzeczny.

Koniecznie muszę w tym miejscu dodać, że Słownik języka polskiego (tzw. warszawski) Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego z początków XX stulecia (Warszawa 1915, t. VI, s. 359) na pierwszym miejscu zamieszczał właśnie znaczenie ‘lubiący się sprzeczać, swarliwy, kłótliwy, niezgodny, przekorny’ przymiotnika sprzeczny, co by dowodziło, że było ono wtedy dominujące.

Nasi przodkowie wprost łączyli go ze sprzeczką, sprzeczaniem się, a człowieka lubiącego się sprzeczać nazywali sprzecznikiem. W sądzie dozwalają sprzecznikowi mówić, co mu się zda, o świadkach, o sprawie – żalili się (cytuję za słownikiem warszawskim).

Był też w użyciu przymiotnik sprzeczliwy, odnoszony zarówno do ludzi mających skłonność do kłócenia się (mógł być sprzeczliwy człowiek, mogła być sprzeczliwa kobieta), jak i rzeczy lub pojęć (mówiono sprzeczliwa sprawa, sprzeczliwy argument, sprzeczliwe zasady).

Okazjonalnie pojawiał się w obiegu jeszcze jeden wariant form sprzeczny i sprzeczliwy, również odnotowany w Słownik języka polskiego Karłowicza, Kryńskiego i Niedźwiedzkiego (s. 359), a mianowicie sprzecznomówny, czyli ‘sprzeczający się w mowie, przekomarzający się’ (jest jegomość sprzecznomówny, nie mam przyjemności tego więcej słuchać i tu przebywać).

Dawne znaczenie przymiotnika sprzeczny (‘skłonny do sprzeczki, kłótni) – jak twierdzą historycy języka – najdłużej utrzymało się w gwarach, a zatem niewykluczone, że jeszcze dzisiaj owo słowo bywa tam niekiedy używane w takim właśnie kontekście.

W polszczyźnie ogólnej sprzeczny – jak zaznaczyłem wyżej – znaczy wyłącznie ‘wykluczający się wzajemnie’.

MACIEJ  MALINOWSKI

Scroll to Top