Spanachany

W słownikach tego imiesłowu przymiotnikowego i czasownika spanachać nie ma. Ale potocznie, środowiskowo są one używane…

– Kolega powiedział, że „spanachał mu się telefon i musi kupić nowy”. Pierwszy raz w życiu usłyszałem to słowo i domyśliłem się, że może ono znaczyć tyle co „zepsuł mu się telefon”, „zniszczył się”, „przestał działać”. Czy mógłby Pan coś napisać o tym „spanachaniu? (e-mail od internauty; dane personalne i adresowe do wiadomości mojej i redakcji).

Okazuje się, że czasownika spanachać i form pochodzącego od niego imiesłowu przymiotnikowego spanachany (spanachana, spanachane) oraz rzeczownika odsłownego (gerundium) spanachanie nie rejestrują współcześnie wydane słowniki z Uniwersalnym słownikiem języka polskiego PWN (Warszawa 2003).

Niczego nie przynosi również kwerenda na ten temat w dawnych słownikach i leksykonach XIX-wiecznych i tych z początku XX stulecia (np. w Słowniku języka polskiego, tzw. wileńskim, wydanym staraniem Maurycego Orgelbranda, Wilno 1861, t. II, oraz w Słowniku języka polskiego, tzw. warszawskim, Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego, Warszawa 1915, t. VI, literki s – ś).

I tam haseł spanachać, spanachany, spanachanie nie ma.

Na szczęście z pomocą przychodzi wyszukiwarka Google, która po wpisaniu do niej słowa spanachać przywołuje fragment tekstu autorstwa Juliusza Słowackiego. 14 czerwca 1837 r. poeta tak pisał w liście do matki:

Wracam z mojej wschodniej podróży zupełnie odarty: jak Babka mówiła, spanachawszy manatki. Koszule moje noszą pięć ran Chrystusowych; będę się musiał zupełnie na nowo oszywać i opierać. Wiozę sobie na ranne wstanie zamiast szlafroka arabski wełniany; wiozę także dywanik, który mi za pościel służył, w Kairze kupiony. Mam także sziszę, czyli nargille. Jest to rodzaj szklanej lulki, z której się pali tytuń.

Wieszcz posłużył się imiesłowem przysłówkowym spanachawszy, powołując się na to, że tak mówiła jego babka (ale nie wiadomo, czy ta po mieczu, czy ta po kądzieli…).

Domyślamy się, że zwrot spanachawszy manatki musi znaczyć ‘zniszczywszy rzeczy osobiste, klamoty, tobołki’. Koszule Słowackiego „nosiły przecież pięć ran Chrystusowych”, trzeba je było pozszywać, a przede wszystkim wyprać.

Ów ślad jednoznacznie wskazuje na to, że nasi przodkowie (może nie wszyscy, ale przynajmniej jakaś ich część, ci żyjący na Kresach Wschodnich) znali czasownik spanachać i chętnie się nim posługiwali. Jeśli jednak nie trafił do słowników, to z pewnością był tworem potocznym.

Z budowy słowotwórczej jasno wynika, że spanachać jest przedrostkowym czasownikiem dokonanym, czyli że powinien był mu odpowiadać niedokonany ekwiwalent  panachać. I rzeczywiście odpowiadał!

W Słowniku języka polskiego Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego (Warszawa 1908, t. IV, s. 31) natrafiamy na hasło panachać ‘drzeć w drobne kawałki, rozszarpywać’, a poniżej na hasło panachanie ‘czynność’. Wymienieni leksykografowie nie potrafili jednak wskazać źródła pochodzenia form panachać i panachanie.

Jak twierdzi Katarzyna Kłosińska (Co w mowie piszczy?, Warszawa 2013, s. 218) z Uniwersytetu Warszawskiego, czasownik panachać funkcjonował w staropolszczyźnie (do końca XVI stulecia).

Później zachował się w polszczyźnie potocznej (głównie na Kresach Wschodnich, Ukraińcy używają np. wyrażenia спанахати мундири ‘zniszczone mundury’) w postaci dokonanej spanachać (spanachany, spanachawszy spanachanie).

I dlatego jeszcze współcześnie niektórzy mówią o spanachanym (‘zniszczonym’) telefonie, spanachanym (‘zniszczonym, zepsutym’) samochodzie czy spanachanych (‘zniszczonych’) spodniach czy butach.  Wtórnie spanachany może też być człowiek i wówczas znaczy to tyle co ‘zmęczony’.

MACIEJ  MALINOWSKI

PS

Internauta, wierny czytelnik  „Angory” i rubryki „Obcy język polski”, p. Zbigniew B., przysłał mi link do Словникa української мови (в 11 томах – tом 6, 1975. – cтор. 42; Академічний тлумачний словник 1970-1980), w którym widnieje hasło пана́хати, аю, аєш, недок. перех. розм. розривати, розтинати. Над Матвіївською затокою знову злетіла ракета, і дві вісімки рвонулися зі старту, ніби двома важкими ножами панахаючи тиху воду (Вадим Собко, Матв. затока, 1962, 35); Куль трасуючих блискає сіть, Бомби, міни панахають гони (Платон Воронько, Мирний неспокій, 1960, 133). Wynika z tego, że polszczyzna zapożyczyła parę czasowników panachać, spanachać i derywaty z języka ukraińskiego. W tłumaczeniu z ukraińskiego słowa te znaczą 'rwać, ciąć; porwać, pociąć’.

1 komentarz

  1. Jerzy Zborucki

    No proszę! Rację miał mój dziadek, mówiąc iż człowiek uczy się całe życie :o)

Komentowanie jest niedostępne.

Scroll to Top