Kiedyś czasownik przekonywać odmieniał się w czasie teraźniejszym inaczej niż dzisiaj (ja przekonywam, ty przekonywasz itd.), stąd cząstka –wa– w imiesłowie…
Jak brzmią przysłówek i imiesłów przymiotnikowy od czasownika przekonywać? Wiele osób nie będzie miało z tym pytaniem trudności. Odpowie: przekonywująco, przekonywujący, i zdziwi się, kiedy usłyszy, że to błąd…
Poprawnie bowiem należy mówić i pisać przekonywająco, przekonywający albo przekonująco, przekonujący (proszę sprawdzić w Wielkim słowniku poprawnej polszczyzny PWN pod redakcją Andrzeja Markowskiego, Warszawa 2004, s. 984). Skąd się wzięły formy o zakończeniu –wająco, –wający i dlaczego w starannej polszczyźnie wciąż uważane są za jedynie poprawne?
Warto sobie uzmysłowić, że czasownik przekonywać odmieniał się kiedyś w czasie teraźniejszym według innego wzorca niż dzisiaj. Współcześnie mówimy i piszemy:
(ja) przekonuję, (ty) przekonujesz, (on, ona, ono) przekonuje, (my) przekonujemy, (wy) przekonujecie, (one, oni)przekonują,
ale nasi przodkowie posługiwali się zupełnie odmiennymi formami:
(ja) przekonywam, (ty) przekonywasz, (on, ona, ono) przekonywa, (my) przekonywamy, (wy) przekonywacie, (one, oni)przekonywają.
Gdyby ktoś 100 lat temu powiedział bądź napisał przekonuję się do tego zamiast przekonywam się do tego, od razu by się naraził na ostrą reprymendę ze strony purystów językowych, że psuje polszczyznę. A jednak w ciągu dziesięcioleci formy zakończone na -ywam, -ywasz zostały wyparte przez te na –uje, -ujesz…
Jedyny ślad owej archaicznej odmiany pozostał właśnie w brzmieniu imiesłowów, przysłówka i rozkaźników: zawierają one cząstkę –wa- i mają postać przekonywając, przekonywający, przekonywająco, przekonywaj, przekonywajcie.
A zatem sytuacja jest dziś taka, że czasownik przekonywać przyjmuje nowe formy osobowe w czasie teraźniejszym, zalicza się go do koniugacji -uję, -ujesz itd. (przekonuję, przekonujesz, przekonujemy, przekonują itd.), ciągle jednak, zgodnie z normą, utrzymują się jego formy imiesłowowe z cząstką -wa- przekonywając, przekonywający i forma przysłówkowa przekonywająco.
Jeśli komuś wyrazy te nie odpowiadają (bo są jakieś dziwne), zawsze może sięgnąć po synonimy przekonując, przekonujący, przekonująco, przekonuj, przekonujcie.
Nietrudno było przewidzieć, że tego ustalenia językoznawców (dodajmy sprzed wielu, wielu lat) wcześniej czy później użytkownicy polszczyzny nie będą raczej przestrzegać. Kiedy odeszła w niepamięć odmiana -ywam, -ywasz czasownika przekonywać, stało się jasne, że również formy przekonywając, przekonywający, przekonywająco budzić będą wątpliwości.
Cząstka -uj-, obecna we wszystkich formach osobowych nowej koniugacji, tak utkwiła ludziom w pamięci, że przenieśli ją sobie do imiesłowu przekonywający i przysłówka przekonywająco, zmieniając ich brzmienie na przekonywujący, przekonywująco. Z gramatycznego punktu widzenia doszło zatem do kontaminacji (skrzyżowania) form przekonująco, przekonujący i przekonywająco, przekonywająco.
Dodatkowo okolicznościom tym sprzyjał fakt, że istniały już w polszczyźnie imiesłowy i przysłówki o zakończeniu -wujący, np. odnotowujący, podsumowujący, przerysowujący; odnotowująco, podsumowująco, przerysowująco, pochodzące od czasowników niedokonanych odnotowywać, podsumowywać, przerysowywać. Było się więc do czego odwołać (a wiadomo, że siła analogii jest w polszczyźnie wielka).
Co z tym wszystkim obecnie zrobić? Wydaje mi się, że trzeba zliberalizować normę i dopuścić do użytku – na razie na zasadzie oboczności – formy przekonywujący, przekonywująco. Są one w powszechnym obiegu i nie ma raczej szans na to, by z niego zniknęły.
Zauważam, że nawet osobom dbającym o polszczyznę wydają się one najzupełniej poprawne. Pewna studentka miała na zajęciach u mnie znaleźć w gazecie jakieś uchybienia językowe i wskazała właśnie na słowo… przekonywający. Była przekonana, że to błąd i że powinno być przekonywujący…
MACIEJ MALINOWSKI