Jaka jest prawidłowa pisownia określenia wyraz-cytat: z łącznikiem czy rozdzielna?
Niestety, wyrażenia, o które chodzi, nie odnotowują żadne słowniki z Wielkim słownikiem ortograficznym PWN (Warszawa 2010) pod redakcją E. Polańskiego na czele. Zamieszcza je za to niewielkich rozmiarów Słownik pisowni łącznej i rozdzielnej PWN E. Polańskiego i A. Skudrzykowej (Warszawa 2003, s. 267) w wersji z łącznikiem: wyraz-cytat.
Taki zapis stosują też autorzy poradnika O dobrej i złej polszczyźnie (Wiedza Powszechna, Warszawa 1989, wyd. III), W. Kochański, B. Klebanowska i A. Markowski: „«Wyrazy-cytaty» i «wyrażenia-cytaty», czyli takie, które zostały przyjęte do naszego języka bez spolszczenia ich pisowni” (s. 52); „słowniczek «wyrazów-cytatów»” (s. 331).
Mimo wszystko można mieć jednak wątpliwości co do tego normatywnego (?) ustalenia, skoro w tym samym słowniczku pisowni łącznej i rozdzielnej podaje się również błędny zapis wyraz-klucz (z łącznikiem, s. 267) z uzasadnieniem w części opisowej (s. 7), że jest to „zestawienie dwóch wyrazów równorzędnych znaczeniowo, czyli takich, pomiędzy którymi można postawić domyślnie spójnik «i»”.
Tak samo w poradniku O dobrej i złej polszczyźnie stosuje się niepoprawną pisownię słowo-wytrych („Słowniczek wyrazów modnych i «słów-wytrychów», czyli wyrazów, których lepiej nie używać zbyt często”; s. 349).
Tymczasem – jak wiadomo – słowo klucz pisze się bez dywizu (vide: Wielki słownik ortograficznyPWN, Warszawa 2010, s. 863) i tak samo słowo wytrych (dlaczego słownik nie zamieszcza tego hasła?!), gdyż w obydwu wypadkach mamy do czynienia z parą rzeczowników o członach nierównorzędnych znaczeniowo: element drugi (klucz, wytrych użyte są przenośnie) informuje nas o tym, co to za słowo (mianowicie ‘słowo kluczowe’ i ‘słowo „wytrychowe”, czyli pasujące do zastosowań w wielu konstrukcjach zdaniowych).
Wydaje się, że wyrażenie wyraz cytat powinno być również zapisywane w taki właśnie sposób. Człon cytat pozostaje niewątpliwie podrzędny w stosunku do członu nadrzędnego wyraz, bliżej wyjaśnia, o jaki wyraz chodzi (‘o taki, który ma postać pisowniową jak oryginał, dosłownie przytoczony’). Wyraz cytat to inaczej więc ‘wyraz niespolszczony graficznie’ (np. agrément, attaché, clou, désintéressement, impromptu, panneau, ragoût, tournée), a wyrażenie cytat – ‘wyrażenie niespolszczone graficzne’ (np. à la carte, coup de foudre, femme fatale, noblesse oblige, pièce touchée, pied à terre, pince-nez).
Tymczasem – jak wiadomo – słowo klucz pisze się bez dywizu (vide: Wielki słownik ortograficznyPWN, Warszawa 2010, s. 863) i tak samo słowo wytrych (dlaczego słownik nie zamieszcza tego hasła?!), gdyż w obydwu wypadkach mamy do czynienia z parą rzeczowników o członach nierównorzędnych znaczeniowo: element drugi (klucz, wytrych użyte są przenośnie) informuje nas o tym, co to za słowo (mianowicie ‘słowo kluczowe’ i ‘słowo „wytrychowe”, czyli pasujące do zastosowań w wielu konstrukcjach zdaniowych).
Wydaje się, że wyrażenie wyraz cytat powinno być również zapisywane w taki właśnie sposób. Człon cytat pozostaje niewątpliwie podrzędny w stosunku do członu nadrzędnego wyraz, bliżej wyjaśnia, o jaki wyraz chodzi (‘o taki, który ma postać pisowniową jak oryginał, dosłownie przytoczony’). Wyraz cytat to inaczej więc ‘wyraz niespolszczony graficznie’ (np. agrément, attaché, clou, désintéressement, impromptu, panneau, ragoût, tournée), a wyrażenie cytat – ‘wyrażenie niespolszczone graficzne’ (np. à la carte, coup de foudre, femme fatale, noblesse oblige, pièce touchée, pied à terre, pince-nez).
Co innego połączenia rzeczownikowe wyraz-zdanie (np. pada; dnieje; grzmi) czy wyraz-sylaba (np. ser, mysz, kot). W tym wypadku na pewno wchodzą w grę zestawienia o członach równorzędnych znaczeniowo (tautologiczne). Należy je rozumieć w ten sposób, że słowo wyraz może być niekiedy i zdaniem, i sylabą. Dlatego dywiz jest tutaj jak najbardziej wskazany i uzasadniony (hasło wyraz-zdanie znajdziemy w Słowniku terminologii językoznawczej PWN Z. Gołąba, A. Heinza i K. Polańskiego, Warszawa 1970, s. 631).
Maciej Malinowski, „Obcy język polski”