Co to są wyrażenia przyimkowe?
To inaczej połączenie przyimków z rzeczownikami lub przysłówkami, liczebnikami i zaimkami, np. bez mała, bez ustanku, bez reszty, bez wątpienia, na bok, na domiar, na darmo, na co dzień, na ogół, na ostatek, na opak, na razie, na ukos, na wylot, na wspak; przede mnie; w przededniu; przede wszystkim; przeze mnie; ze wszech miar; znad morza.
Jak widać, zasadniczo pisze się je rozdzielnie bez względu na ich znaczenie pierwotne lub przenośne, np. przejść rzekę w bród (bród to inaczej ‘płycizna, po której można przejść lub przejechać na drugi brzeg rzeki’, stąd nazwa dzielnicy Warszawy – Bródno) i mieć pieniędzy w bród (czyli ‘bardzo dużo, mnóstwo’).
Czasem możliwa jest jednak zarówno pisownia łączna, jak i rozdzielna, ale ma to związek ze znaczeniem danego wyrazu czy wyrażenia.
Na przykład wprzód to przestarzały przysłówek o znaczeniu ‘najpierw’ i dlatego trzeba go pisać łącznie (Wprzód = najpierw należy jakąś rzecz dobrze poznać), w innych znaczeniach obowiązuje pisownia rozdzielna – w przód (Kiwał się w przód i w tył; Samochód uderzył w przód tramwaju).
Największą trudność (nawet osobom dorosłym) sprawia zapamiętanie, które wyrażenia przyimkowe pisze się łącznie, a które rozdzielnie. Otóż łącznie pisze się te wyrażenia, które stały się zrostami, rozdzielnie zaś te, zawierające rzeczownik ciągle funkcjonujący w polszczyźnie jako wyraz samodzielny. Popatrzcie, pisze się:
- w dal, w głąb, w bród, w ogóle, gdyż rzeczowniki dal, głąb i bród zachowały jeszcze samodzielność (wyjątek to w poprzek),
ale:
– wzwyż; wzdłuż, wszerz, wpław, wspak, ponieważ w ciągu stuleciu przyimek w scalił się z innymi częściami mowy w jeden wyraz.
Poznajcie jeszcze kilkanaście wyrazów będących kiedyś wyrażeniami przyimkowymi i zapamiętajcie ich pisownię łączną:
dlaboga, donikąd, dotychczas, nadaremnie, naonczas, natenczas, naówczas, naprawdę, naprzeciwko, naraz, nieomal, niespełna, niezadługo (= wkrótce; nie wolno mówić zaniedługo!), nieopodal, pokrótce, pomału, pomaleńku, poniewczasie, popojutrze, pośrodku, potem (= później), przedtem (= dawniej, wcześniej), skądinąd, spomiędzy, spopod, wbrew, wniwecz, wówczas, wpław, wpośród, wszerz, wtem (= nagle), zadość, zanim, zaprawdę (= istotnie), zarazem, zawczasu, zazwyczaj, zgoła, znienacka, znad, znikądinąd.
Dziś nie uświadamiamy sobie nawet, że takie wyrazy jak bowiem czy albowiem są… zrostami, i to całych zwrotów! Tymczasem bowiem powstało ze zdania bo wiem, a albowiem ze zdania a li bo wiem (li, tzn. czy).
Z kolei jeśli to dawny zwrot pytający jest li?, jeżeli – jest że li?, spójnik rozłączny bądź to skostniała forma rozkazująca czasownika być, a partykuła lada (służąca do tworzenia zaimków i przysłówków nieokreślonych, np. lada co, lada jak, lada jaki, lada kiedy, nie lada) składa się z partykuły pierwotnej le i staropolskiego spójnika da, który znaczył ‘aby, oby, niech’ (dawniej leda, dziś lada).
I jeszcze jedna ciekawostka. Spójniki choć, choćby, chociaż, chociażby – także będące zrostami – mają związek z czasownikiem chcieć, który dawniej miał postać… chocieć.
Pan Literka