(Ta) kontrola, (ta) pomarańcza

Przyznajcie się bez bicia. Zdarza Wam się powiedzieć:

Mamo, w tramwaju była  kontrol i złapała dwóch chłopców, bo nie mieli ważnego biletu albo

Zjadłbym  pomarańcza?

Jeśli tak, to musicie zapamiętać, że mówi się i pisze: (ta) kontrola, a nie: (ta) kontrol czy (ten) kontrol, oraz (ta) pomarańcza, a nie: (ta) pomarańcz ani tym bardziej (ten) pomarańcz. Wyjaśnię Wam dlaczego…

Rzeczownik kontrola nie jest słowem polskim, pochodzi od francuskiego (le) controle [wym. (le) koutrol]. W tamtym języku ma rodzaj męski, teoretycznie więc także w polszczyźnie mógłby być ten kontrol (jak w języku rosyjskim etot kontrol). Czemu tak się nie stało? – możecie spytać.

Na dobrą sprawę… nie wiadomo! – odpowiadam. Musimy dziś mówić i pisać nie tylko (ta) kontrola, ale także (ta) ranga, (ta) emalia, (ta) fuzja, choć to również wyrazy francuskie męskie le rang, l’émail, le fusil. Prawdopodobnie językoznawcy zasugerowali się żeńską formą die Kontrolle występującą w języku niemieckim, bo stamtąd ostatecznie przyszła do nas (ta) kontrola…

Niestety, zapamiętaniu, że należy mówić i pisać (ta) kontrola, nie służą komendy języka komputerowego typu Ctrl + X (wytnij), Ctrl + S (zapisz), Ctrl + A (zaznacz wszystko) itp. Nagminnie słyszy się [kontrol iks], [kontrol es], [kontrol a]. Musicie więc zapamiętać, że jest skrót ctrl, czyli (ten) control na klawiaturze, i jest wyraz (ta) kontrola w znaczeniu ‘sprawdzenie’. To nie to samo!

A w ogóle ciekawa jest etymologia omawianego przeze mnie słowa. Pierwotnie kontrola oznaczała kontr-rolę, czyli drugi dokument (kiedyś akta miały formę roli, zwoju). Robiono kontr-rolę na wszelki wypadek, gdyby zginął oryginał.

A dlaczego poprawnie jest (ta) pomarańcza, a nie: (ta) pomarańcz albo (ten) pomarańcz? Może dlatego że mamy właśnie (tę) kontrolę i wiele innych wyrazów rodzaju żeńskiego kończących się na samogłoskę -a

W tym wypadku było jednak prościej, pomarańcza wywodzi się bowiem z włoskiej nazwy pomo d’arancia z wyraźnym -a na końcu. Dodam, że w dopełniaczu l. mn. możliwe są formy (tych) pomarańcz albo (tych) pomarańczy.

Lepiej jednak mówić (tych) pomarańcz, gdyż forma pomarańczy to także II przypadek l. poj. − (tej) pomarańczy.

Pan Literka

Scroll to Top