W dzisiejszym odcinku chcę Wam opowiedzieć o tym, dlaczego niektóre rzeczowniki kończą się na -szczyzna, inne na -cczyzna, a jeszcze inne na -czyzna albo -dczyzna.
Wszystko zależy od tego, jak jest zbudowany przymiotnik, od którego utworzony został rzeczownik. Przeanalizujcie to wspólnie ze mną.
Jeśli przymiotnik kończy się na -ski, wówczas rzeczownik przyjmuje przyrostek -szczyzna, np.
– amatorszczyzna, bo: amatorski
– angielszczyzna, bo: angielski
– chińszczyzna, bo: chiński
– francuszczyzna, bo: francuski
– królewszczyzna, bo: królewski
– Lubelszczyzna, bo: lubelski
– Opolszczyzna, bo: opolski
– pańszczyzna, bo: pański
– polszczyzna, bo: polski.
Pisze się też cudzoziemszczyzna, gdyż ów rzeczownik pochodzi od przymiotnika cudzoziemski, jednak wyjątkowo inaczej brzmi tytuł komedii Aleksandra Fredry z 1824 r. – jest to „Cudzoziemczyzna” (od słowa: cudziemiec).
Gdy przymiotnik ma zakończenie -cki, wtedy rzeczownik otrzymuje zakończenie -cczyzna. Musicie na to uważać, gdyż najczęściej taki wyraz wymawia się jako [-czczyzna], więc o ortograficzne uchybienie nietrudno. Przyjrzyjcie się następującym parom wyrazowym:
– Białostocczyzna, bo: białostocki
– Kielecczyzna, bo: kielecki
– Sądecczyzna, bo: sądecki
– Żywiecczyzna, bo: żywiecki
– staroświecczyzna, bo: staroświecki
– Turecczyzna, bo: turecki
– Słowacczyzna, bo: słowacki
Za wyjątek uchodzi słowo szlachetczyzna pisane przez -tczyzna (a nie: -cczyzna, czyli szlachecczyzna), choć jest przymiotnik szlachecki. Ale nie od niego powstał wyraz szlachetczyzna. Jego struktura słowotwórcza wskazuje na to, że został on utworzony od rzeczownika szlachta, a może szlachetka (do rdzenia szlachet- dodano przyrostek -czyzna).
Podobnie zakończenie -czyzna (a nie: -cczyzna) mają następujące rzeczowniki:
– średniowieczyzna (od: średniowiecze)
– kozaczyzna (od: Kozak)
– ojczyzna (od: ojciec)
– greczyzna (od: Grek lub greka)
– niemczyzna (od: Niemiec)
– krawieczyzna (od: krawiec)
– dziczyzna (od: dzik)
– hajdamaczyzna (od: hajdamaka, to inaczej ‘Kozak walczący przeciw szlachcie polskiej na Ukrainie w XVII w.’).
Jak widać, również one nie pochodzą od przymiotników, tylko od rzeczowników.
Wreszcie zapamiętajcie, że istnieje w polszczyźnie nieliczna grupa rzeczowników o zakończeniu -dczyzna. W tym wypadku formą podstawową są przymiotniki kończące się na -dzki, np.
– flamandczyzna, bo: flamandzki
– Nowogródczyzna, bo: nowogrodzki.
Pan Literka