Wiecie o tym, że są w polszczyźnie rzeczowniki niemające form l. pojedynczej, z łacińska nazywające się pluralia tantum (dosłownie ’tylko mnogie’). Okazuje się, że kiedy je odmieniamy, ich formy fleksyjne przyjmują różną postać: raz mają końcówkę dopełniacza l. mnogiej -ów, a raz nie.
Dotyczy to na przykład wyrazów rajtuzy i rajstopy.
Należy mówić rajtuzów (a nie: rajtuz), ale: rajstop (a nie: rajstopów). Dlaczego? Właściwie… nie wiadomo.
Słowem wcześniej odnotowanym w słownikach języka polskiego były rajtuzy. Nazwę tę zapożyczyliśmy z języka niemieckiego (Reithosen) i zaadaptowaliśmy ją do naszego systemu leksykalnego w postaci fonetycznej, dodając jej końcówkę -y, typową dla form pluralnych. Od samego początku przyjęła się odmiana: rajtuzy – rajtuzów – rajtuzom – z rajtuzami – o rajtuzach. Ale dopełniacz rajtuz… też mógłby być. Razi? Chyba nie.
Dawni leksykografowie definiowali rajtuzy dwojako: jako
- ‘dziecięce długie, obcisłe spodnie z dzianiny, najczęściej wełnianej’ oraz
‘spodnie do jazdy konnej, często podszywane skórą od wewnętrznej strony ud’, a także ‘męskie szerokie spodnie używane do podróży; szarawary’.
Owo drugie znaczenie było właściwsze, gdyż pierwotnie wyraz Reithosen rozumiano wyłącznie jako ‘spodnie do jazdy konnej, składające się z części górnej, bufiastej, pod którą wkładano pończochy’.
Tak czy inaczej rajtuzy w przeciwieństwie do pończoch były ubraniem okrywającym biodra i każdą nogę z osobna, ale nie stopy. Dlatego za jakiś czas stworzono nazwę tego rodzaju garderoby, czyli ‘rajtuzów ze stopami’. Ludziom nie za bardzo przypadło do gustu owo opisowe wyrażenie (składające się z trzech wyrazów), więc skrócili je obie do postaci rajstopy. Tym samym powstała forma hybrydalna niemiecko-polska…
Chcąc nie chcąc, nowy twór musiał się upodobnić gramatycznie do wyrazu stopa, który w dopełniaczu l. mnogiej przyjmuje postać: (kogo? czego?) stóp, i dlatego mówimy dziś i piszemy (tych) rajstop (w nowej formie zamiast ó upowszechniło się o), a nie: (tych) rajstopów.
Musicie więc zapamiętać, że mamy w polszczyźnie wyrazy rajtuzy i rajstopy, które w II przypadku l. mnogiej przyjmują inne formy: (tych) rajtuzów, ale: (tych) rajstop. Obecnie wytworzyła się między nimi różnica znaczeniowa: rajstopy, zwykle nylonowe, cienkie, noszą raczej kobiety i dziewczęta, rajtuzy zaś – grubsze, wykonane z bawełny, przede wszystkim dzieci. Zdarza się jednak, że i na rajstopy mówi się nierzadko rajtuzy.
Pan Literka