Pszczoła (dawniej pczoła)

Dzisiaj chce Wam opowiedzieć o wyrazie pszczoła, który – jak się okazuje –zapisywany jest… nie tak jak trzeba.

Mamy do czynienia ze słowem ogólnosłowiańskim i dlatego należałoby je pisać bez sz – tzn. jako pczoła – jak w języku rosyjskim i serbskim (jest tam pczela) czy w czeskim (včela).

Takiej właśnie ortografii: pczela  albo pczoła, używali nasi przodkowie. Ba, początkowo nawet nie była to pczoła, lecz bczoła, dopiero później, ze względu na upodobnienie się dźwięcznej głoski b do bezdźwięcznej cz, upowszechnił się (pod wpływem wymowy) zapis pczoła.

Dlaczego zatem dzisiaj jest w obiegu słowo pszczoła (i pochodne pszczółka, pszczelarz, pszczelarstwo, pszczelarski), a więc między spółgłoskami p i cz występuje spółgłoska sz? Daje się to po części wytłumaczyć. Po prostu na pczołę oddziałały inne rzeczowniki…

Otóż w dawnej polszczyźnie oprócz wyrazów pczoła, pczółka, pczelarz, pczelnik istniały wyrazy zaczynające się od psz-: pszenica i pszono. Pisało się je przez sz-, ponieważ wywodziły się z ogólnosłowiańskich form pšenica i pšeno // pšono. Ów drugi wyraz znaczył ‘ziarno prosa oczyszczone z łuski’ i posłużył do utworzenia nazw osobowych Pszonak, Pszoniak oraz nazw miejscowych Pszonka, Pszonki.

Staropolszczyzna znała jednak i wyrazy zaczynające się od pszcz-, np. nazwę miejscową Pszczyna. Powstała ona z formy Plszczyna wywodzącej się od staropolskiego wyrazu pło, pleso (‘jezioro’), oznaczającej ‘miejsce nad jeziorem’ albo ‘miejsce w okolicy obfitujące w wody, bagniste i podmokłe’ (według innej hipotezy od nazwy rzeki Plszczyna, w dawnej pisowni Blszczyna, pochodzącej od czasownika błyszczeć, czyli  była to ‘rzeka o błyszczącej wodzie’). Jakakolwiek jest prawda, określenie Plszczyna należało do stosunkowo trudnych do wymówienia, więc z czasem zanikła w nim spółgłoska l i upowszechniła się forma Pszczyna.

Jak nietrudno się domyślić, słowa z nagłosowym psz-, pcz- i pszcz musiały się w końcu naszym przodkom pomieszać i tym sposobem uzasadniona etymologicznie pczoła zmieniła się w pszczołę, a nazwa wsi Pszonki (wywodząca się od wyrazu pszonka ‘roślina z rodziny jaskrowatych’) przeszła niepotrzebnie w Pszczonki. Oczywiście na słowo Pszonki wywarła też wpływ nazwa Pszczyna.

Zapamiętajcie na koniec, że literkę sz po spółgłoskach piszemy wyjątkowo w innych wyrazach, np. bukszpan (bo to z niem. buchs-span ‘krzew ozdobny’), kszyk (‘ptak o długim dziobie’; dawniej był to ksyk, od ksykać ‘syczeć’; nazwano tak tego ptaka właśnie od takiego dźwięku, który wydaje), kształt (pierwotnie ksałt; z ros. kšałt, czes. kštalt, spokrewnione z niem. Gestalt) czy oksza (‘rodzaj topora’; dawne okša).

Pan Literka

Scroll to Top