(Ten) żołądź. Kiedyś (ta) żołądź

Jak należy poprawnie powiedzieć lub napisać: żołędź czy żołądź? – pyta internautka.

Owoc dębu to żołądź (przez ), choć w odmianie pojawiają się formy z :

(tego) żołędzia; (temu) żołędziowi, (z tym) żołędziem, (o tym) żołędziu,

w l. mn. (te) żołędzie, (tych) żołędzi, (tym) żołędziom, (z tymi) żołędziami, (o tych) żołędziach.

Z omawianym wyrazem był w ciągu dziesięcioleci kłopot (i to spory). Chodziło o ustalenie jego rodzaju gramatycznego (czy ma być męski, czy żeński).

Przez długi czas należało mówić i pisać (ta) żołądź i odmieniać:

(tej) żołędzi, (z tą) żołędzią, (o tej) żołędzi.

Świadczą o tym cytaty z tekstów, zamieszczane w starych słownikach, np.

Upadła mi na ziemię lśniąca, wspaniała żołądź;

Do zasiewu użyć należy żołędzi przebranej, odrzucić żołądź drobną, robaczywą;

To żołędziowe miseczki! Wiesz, w każdej takiej miseczce siedziała sobie żołądź.

Za (tym) żołędziem językoznawcy opowiedzieli się dopiero niedawno – w 1993 r., ale (tej) żołędzi ciągle nie traktują jako błędu.

Zajrzyjcie do Wielkiego słownika poprawnej polszczyzny PWN pod redakcją Andrzeja Markowskiego (Warszawa 2004, s. 1523), a przekonacie się, że forma (ta) żołądź wymieniona jest tam nawet przed (ten) żołądź.

Dlaczego jednak teraz pierwszeństwo daje się właśnie (temu) żołędziowi?

Prawdopodobnie stało się tak dlatego, że zarówno owoc, jak i dąb są wyrazami rodzaju męskiego, ludzie więc włączyli do nich także formę żołądź i stworzyli sobie rzeczownik (ten) żołądź.

Szybko znalazł on drogę do tekstów pisanych.

W Kronice olsztyńskiej (wydanej w 1950 r.) Konstanty Ildefons Gałczyński posłużył się już (tym) żołędziem:

Gdy trzcina zaczyna płowieć, a żołądź większy w dąbrowie,

znak, że lata złote nogi już się szykują do drogi.

Słowo żołądź sprawiało nam kłopot dlatego, że kończy się na spółgłoskę -dź, którą zawierają zarówno wyrazy rodzaju żeńskiego (np. kadź, krawędź, piędź, sadź, spowiedź), jak i rodzaju męskiego (śledź, łabędź, niedźwiedź), a także z tego powodu, że tego wyrazu używa się o wiele częściej w l.mn. niż w l. poj. (zbieramy żołędzie; nie mamy żołędzi) i z form pluralnych nie umiemy od razu wywieść, czy chodzi o postać żeńską czy męską (obydwie są możliwe).

Dodam, że rzeczownik żołądź oznacza też ‘jeden z kolorów w kartach; trefl’. Kiedyś i on był rodzaju żeńskiego, mówiono:

Nie miałem w tym rozdaniu ani jednej żołędzi,

ale dziś jest (ten) żołądź, mówi się:

Nie miałem w tym rozdaniu ani jednego żołędzia.

Pan Literka

Scroll to Top