Dlaczego liść – listek, a list – liścik?

Otrzymałem niedawno pytanie, dlaczego od słowa liść mamy zdrobnienie listek, a od słowa listliścik.

– Nie daje mi to spokoju – pisze. – Przecież na logikę powinno być odwrotnie: liść – liścik oraz list – listek

Ponieważ sprawa jest interesująca z punktu widzenia histotrycznojęzykowego.

Warto wiedzieć, że pierwotnie nie istniało w naszym języku słowo liść.

Na płaską, zwykle zieloną część rośliny, wyrastającą z gałęzi lub łodygi używano określenia… list (list drzewa, list krzewu), np. Drzewa mają listy, który na zimę z nich opadają; Z drzew lecą listy; Jesienią wokół drzew leżą piękne listy. T

o dlatego jedenasty miesiąc w roku nazywa się listopad, a nie liściopad, bo w dawnych wiekach mówiono, że ‘listy opadają z drzew’.

Ale że list z drzewa przypomina nieco kartkę papieru przeznaczoną do korespondencji (też jest cienka jak on), z czasem zaczęto ją – przenośnie – nazywać właśnie listem. Jednym słowem – wyraz list miał kiedyś dwa znaczenia: pierwotne, dosłowne, związane z botaniką (np. list drzewa) oraz przenośne, wtórne (list, czyli ‘arkusz, kartka papieru’).

Jak to się zatem stało, że list drzewa, krzewu jest dziś liściem drzewa, krzewu.

Pojedyncze listy na drzewie tworzą większą całość i dlatego dla takiego zbioru listów wymyślono przed wiekami słowo rodzaju nijakiego (to) liście. Mówiono i pisano, że z drzewa liście leci albo że drzewa pokryły się świeżym liściem.

Zauważmy – nie chodziło o formę liczby mnogiej (te) liście, tylko o postać liczby pojedynczej (to) liście ‘ogół listów’ jak (to) kwiecie ‘ogół kwiatów’ czy (to) pierze ‘ogół piór’.

Z biegiem lat w postaci rzeczownika zbiorowego (to) liście zaczęto się jednak doszukiwać liczby mnogiej przez… analogię do takich wyrazów, jak goście czy kiście (np. winogron, bzu).

Powodem językowych rozterek naszych przodków mogło być i to, że występowała w polszczyźnie inna nazwa zbiorowa na listy drzew, krzewów(to) listowie (mówiono np. żołkło listowie, zbliżała się jesień). Uznano więc, że lepiej będzie, jak zostanie (to) listowie, a (to) liście – jak najbardziej poprawne – przejdzie w (te) liście.

W ten sposób powstał wyraz rodzaju męskiego (ten) liść (na wzór rzeczowników goście, bo gość, kiście, bo kiść), który wyparł formę (ten) list, mającą wcześniej jedynie znaczenie przenośne; odtąd przybrała ona konkretny sens ‘to, co jest zapisane na kawałku papieru’.

Po tym wyjaśnieniu wszystko staje się jasne.

Na mały liść mówimy dziś listek, a na mały listliścik dlatego, że forma listek została utworzona od  p i e r w o t n e g o  znaczenia słowa list, czyli ‘część rośliny’.

Kiedy później rzeczownik list zaczął oznaczać co innego, nie chciano już komplikować sprawy i opowiedziano się za zdrobnieniem liścik.

Dlatego mamy dziś pary liść – listek oraz list – liścik, choć logiczniejsze wydaje się połączenie liść liścik oraz list listek. Bez ukazania historii rozwoju omawianych form w ciągu dziejów rzeczywiście niełatwo to zrozumieć…

Maciej Malinowski

Scroll to Top