Daj, ać ja pobruszę, a ty pocziwaj

Może wiecie, a może nie. Jeśli nie wiecie, to posłuchajcie.

Pierwsze polskie zdanie pochodzi z tzw. Księgi henrykowskiej z około 1270 roku. W tekście zapisanym po łacinie przez kronikarza, ojca Piotra, opata klasztoru cystersów w Henrykowie niedaleko Wrocławia, wspomina się o niejakim Boguchwale, przybyszu z Czech, który widząc żonę umęczoną mieleniem zboża na żarnach, miał do niej powiedzieć: Daj, ać ja pobruczę, a ty pociwaj (w innej zapisanej wersji Daj, ać ja pobruszę, a ty pocziwaj). Dzisiaj brzmiałoby to z pewnością tak: Daj, niech ja poobracam kamieniem, a ty odpoczywaj.

Owo zdanie wtrącone było między tekst, którego duży fragment brzmiał tak:

Bogwali uxor stabat… ad molam molendo. Cui vir suus idem Bogwalus, compassus dixit: „Sine ut ego etiam molam”. Hoc est in polonico. ,,Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai”, co po przetłumaczeniu dało taką oto treść: Żona Boguchawa stała przy żarnach mieląc. Litując się nad nią, mąż jej, Boguchaw, mówił: „Pozwól, bym ja też mełł”. A po polsku jest to tak: „Daj, ać ja pobruszę, a ty pocziwaj”.

Niewykluczone, że kronikarz zwrócił uwagę na zachowanie niejakiego Buguchwała dlatego, że w dawnych wiekach mielenie na żarnach było zajęciem typowo kobiecym. Ale Boguchwał − okazuje się − bardzo dbał o żonę i nieraz ją w pracy wyręczał. Opłaciło mu się to, bo dzięki temu przeszedł do historii.

Od wypowiedzianego słowa pobruszę (pobruczę) otrzymał od miejscowej ludności przezwisko Brukał, które z kolei dało nazwę miejscowości, gdzie żył (chodzi o Brukalice). Dziś przy drodze do Henrykowa, właśnie w Brukalicach, stoi pomnik (z 1970 roku), a umieszczona na nim specjalna tablica informuje o tym doniosłym wydarzeniu.

Niektórzy historycy uważają jednak, że pierwsze zdania zapisane po polsku pochodzą z okresu wcześniejszego. Otóż w bitwie pod Legnicą w 1241 r. jeden z Tatarów krzyknął ponoć do Polaków Biegajcie!, Biegajcie! (tzn. Uciekajcie!, Bieżajcie!), czym spowodował wśród części naszych wojsk popłoch.

Widząc uciekający oddział opolan z księciem Mieczysławem, książę śląski Henryk Pobożny lamentował: Gorze się nam stało! (czyli Spadło na nas wielkie nieszczęście).

Zapis oryginalny był oczywiście inny (Bÿegaÿcze! Bÿegaÿcze! oraz Gorze zą nam ∫talo!). Jednak te dwa zdania odnotowane zostały przez Jana Długosza w „Kronikach sławnego Królestwa Polskiego” dopiero w XV wieku i dlatego pierwszeństwo daje się powiedzeniu Daj, ać ja pobruczę (pobruszę), a ty pociwaj (pocziwaj).

Pan Literka