Ciemiężyciel, ale: ciemięzca (a nie: ciemiężca)

Jest chyba dla Was oczywiste, że rzeczownik zwycięzca musi mieć związek z czasownikiem zwyciężać. Mimo to nie należy go zapisywać przez -żca, tylko przez: -zca.

To samo dotyczy słowa ciemięzca (to ‘ktoś, kto kogoś prześladuje, gnębi’). Choć pochodzi on od czasownika ciemiężyć i istnieje w polszczyźnie słowo ciemiężyciel, w jego zapisie występuje literka z, a nie: ż.

Już słyszę, jak pytacie: dlaczego tak się dzieje?

Zanim to wyjaśnię, coś Wam zdradzę. Otóż przeszło sto lat temu można było jednak pisać zwyciężca, ciemiężca  (przez ż). Formy te odnotowywał Słownik języka polskiego (tzw. warszawski) Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego, (t. I z 1900 r., s. 325 oraz t. VIII z 1927 r., s. 665-666), z adnotacją, że możliwe są także wyrazy zwycięzca, ciemięzca (zapisywane przez z). Językoznawcy opowiedzieli się ostatecznie za tymi drugimi. Posłuchajcie, czym to tłumaczyli…

Rzeczowniki zwycięzca , ciemiężca powstały w prosty sposób: przez dodanie przyrostka -ca do podstawy słowotwórczej zwycięż- i ciemięż-. Pierwotnie – jak już wspomniałem – istniały w naszym języku formy zwyciężca, ciemiężca, jednak trudno się je wymawiało, zawierały bowiem cząstkę -żc– składającą się z dźwięcznej spółgłoski ż i bezdźwięcznej spółgłoski c.

Musicie się ze mną zgodzić, że pisownia zwyciężca, ciemiężca wymuszała niełatwe (a może i przesadne) artykułowanie [zwyciężca] lub [zwycięszca]; [ciemiężca] lub [ciemięszca], z wyraźnym ż bądź mniej starannym sz, dlatego z czasem upowszechniła się łatwiejsza, uproszczona wymowa [zwycięsca], [ciemięsca], co pociągnęło za sobą zmianę pisowni: ż zostało zastąpione przez z i weszły do obiegu formy zwycięzca, ciemięzca.

Nieco odmiennie rzecz się podziała z innymi wyrazami pochodzącymi od czasowników zwyciężyć, ciemiężyć. Mamy dziś w polszczyźnie rzeczowniki zwyciężczyni  i ciemiężyciel, a nie: zwycięzczyni i ciemięzyciel.

Piszemy zwyciężczyni i ciemiężyciel (przez ż), ponieważ w pierwszym wypadku spółgłoska cz jest dźwięczna, nie doszło więc do żadnego ubezdźwięcznienia i uproszczenia fonetycznego, a w drugim po spółgłosce ż występuje samogłoska y, więc cząstkę -ęży- wymawia się bez trudności.

Zapamiętajcie, że mówi się i pisze nie tylko zwycięzca, ciemięzca, ale i krzywoprzysięzca , znalazca, wynalazca (broń Boże nie piszcie tych słów przez s!). Miejcie jednak na uwadze i to, że są wyrazy domokrążca, grabieżca, łupieżca, drapieżca, w których zachowana została litera oznaczająca spółgłoskę dźwięczną ż.

Pan Literka

3 komentarze

Komentowanie jest niedostępne.

Scroll to Top