Piśmienny

Pierwotnie nasi przodkowie posługiwali się wyłącznie tym przymiotnikiem wywiedzionym od archaicznego dziś rzeczownika „piśmię (‘litery, tekst’).

Pan Eugeniusz Rachwalski z Wrocławia (dane do wiadomości mojej i redakcji) spotyka się z różnymi napisami na szyldach sklepów: materiały pisemne, materiały piśmienne, materiały piśmiennicze, materiały pisarskie. W liście do mnie pyta, które z nich są poprawne.

Pierwotnie nasi przodkowie posługiwali się wyłącznie przymiotnikiem piśmienny, wywiedzionym od archaicznego dziś rzeczownika (to) piśmię (‘litery, tekst’). Podobnie jak inne wyrazy rodzaju nijakiego kończące się samogłoską ępiśmię odmieniało się z rozszerzonym tematem –ni-: D. piśmienia, C. piśmieniu, N. z piśmieniem, Ms. o piśmieniu, stąd podstawa słowotwórcza piśmien- (plus przyrostek -ny) przymiotnika piśmienny.

Piśmienny znaczył więc genetycznie ‘odnoszący się do piśmienia, utrwalony na piśmieniu, wyrażony za pomocą piśmienia’. Mogły być ćwiczenia piśmienne, egzaminy piśmienne, dowody piśmienne, odpowiedzi piśmienne, wyroki piśmienne, czyli inaczej ‘ćwiczenia, egzaminy, podczas których należało pisać’, oraz ‘dowody, odpowiedzi czy wyroki wyrażone na papierze’.

Ale mówiono też piśmienny na to, ‘co służyło do piśmienia’, czyli na materiały i przyrządy (zeszyt, papier, ołówek, pióro).

To jednak nie wszystko. Kogoś biegłego w piśmieniu nazywano piśmiennikiem, dlatego przymiotnik piśmienny otrzymał z czasem wtórną definicję ‘człowiek umiejący pisać i czytać, światły, oświecony’ (byli osobnicy piśmienni i niepiśmienni). Piśmiennemu a gospodarnemu człowiekowi potrzebny zawsze w domu kalendarz – zauważał XVI-wieczny kronikarz.

W ciągu wieków słowo piśmię wyszło jednak użycia, wyparte przez pismo (od staroczes. písmo).

Kiedy nowy wyraz co nieco się upowszechnił (stało się to dość późno, dopiero w połowie XIX wieku), zamiast piśmienny postanowiono mówić i pisać pisemny (pism-/ pisem– + przyrostek –ny). Przez krótki czas posługiwano się hybrydalnym słowem pismienny (kontaminacja wyrazów piśmiennypisemny), a i pismo odmieniano „twardo” (pisma, pismu, z pismem, o, na pismie, np. – cytuję – Nie wszedł jeszcze z nim w żadne na pismie obowiązki).

Dość długa jednak obecność w polszczyźnie przymiotnika piśmienny zrobiła swoje. Odparł on atak formy pismienny, tyle że z czasem jego zakres semantyczny zawęził się do definicji ‘ktoś umiejący pisać, znający litery’ (było to tłum. niem. schreibkundig).

Odtąd wszelkie materiały i przyrządy związane z pismem, pisaniem zaczęto częściej nazywać pisemnymi, tak samo jak sprawdziany, testy i egzaminy polegające na pisaniu. Nie popełni się jednak błędu, jeśli powie się dzisiaj materiały piśmienne czy egzaminy piśmienne (vide hasło w Uniwersalnym słowniku języka polskiego PWN pod redakcją Stanisława Dubisza, Warszawa 2003, t. 3, s. 156), choć to drugie określenie odbiera się mimo wszystko jako coś mocno archaicznego…

Zamiast przybory pisemne czy przybory piśmienne można niekiedy powiedzieć przybory pisarskie,gdyż przymiotnik pisarski znaczy ‘coś służącego do pisania’. Jego podstawowe znaczenie jest jednak inne – ‘odnoszący się do pisarza lub pisarstwa’ (np. sztuka pisarska, wyobraźnia pisarska, dorobek pisarski).

A co z formą piśmienniczy?

Ma związek z piśmiennictwem (‘literatura, ogół dzieł pisanych’). Może być spuścizna piśmiennicza,zabytek piśmienniczy, twórczość piśmiennicza. Drugi sens przymiotnika piśmienniczy, tzn. ‘służący do pisania’ (np. wyrażenie materiały piśmiennicze, przyrządy piśmiennicze itp.), uważa się obecnie za przestarzałe.

A zatem na pytanie postawione przez czytelnika, które wyrażenie: materiały pisemne, piśmienne,piśmiennicze czy pisarskie, jest poprawne, należałoby odpowiedzieć, że historycznie, etymologicznie właściwie wszystkie cztery. Jednak zgodnie ze współczesną normą najlepiej posługiwać się określeniem materiały piśmienne (mimo że piśmienny wciąż znaczy także ‘umiejący pisać’). Wyrazy pisemny, piśmienniczy i pisarski dość znacznie ograniczyły, zawęziły współcześnie zakres znaczeniowy.

MACIEJ MALINOWSKI

 

 

Scroll to Top