Jeszcze w latach 20. ów wyraz był tej kontrukcji w powszechnym użyciu…
– Czy można jeszcze dzisiaj używać słowa „oczywista” zamiast „oczywiście”? Mój sąsiad, człowiek już dość zaawansowany wiekowo, ale inteligentny i mądry, kiedy pytam go, czy będzie pogoda, odpowiada: „Oczywista, że będzie”. A później śmieje się, że pogoda jest zawsze… Nie chodzi mi jednak o sens słowa „pogoda” – że może być ładna lub brzydka, ale o wyraz „oczywista”. Czy nie jest to aby archaizm? (e-mail nadesłany przez internautkę).
Dla jednym leksykografów jest to archaizm, dla innych jeszcze nie…
Uniwersalny słownik języka polskiego PWN pod redakcją Stanisława Dubisza (Warszawa 2003, t, III, s. 75) zamieszcza hasło oczywista, zaopatrując je w kwalifikator: [wyraz] przestarzały i odsyłając nas do hasła oczywiście.
Ale Inny słownik języka polskiego PWN pod redakcją Mirosława Bańki (Warszawa 2000, t. I, s. 1090) odnotowuje wyraz oczywista bez żadnych zastrzeżeń i wyjaśnia, że:
oczywista znaczy to samo, co oczywiście, np. Uważaj na siebie. – Oczywista – powiedział Dong; Oczywista, że wszystko, co panu powiedziałem, było zmyśloną brednią. Używane jako partykuła. Miałem też resztkę chleba, którego oczywista nie zjadłem.
Identycznie odnosi się do sprawy Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny wydawnictwa „Kurpisz” pod redakcją Haliny Zgółkowej (Poznań 2000, t. XXV, s. 220). Nie widzi w słowie oczywista niczego nagannego:
oczywista pochodny od oczywisty, partykuła ‘niewątpliwie, na pewno’: Marzysz o tej podróży? – Oczywista; – Pewnie zjadłbyś coś? – Oczywista. Połączenia: oczywista, że tak; oczywista, że nie.
Warto wiedzieć, że w latach 20. właśnie wyraz oczywista był w powszechnym użyciu, a po wojnie Słownik języka polskiego PAN pod redakcją Witolda Doroszewskiego (Warszawa 1963, t. V, s. 631) traktował go jako synonim wyrazów oczywiście i naturalnie oraz zwrotów rozumie się, ma się rozumieć.
Dowiadujemy się stamtąd, że słowem oczywista posłużył się np. Tadeusz Rittel (Duchy w mieście, Warszawa 1921, s. 34), pisząc:
Wyglądali zmieszani, markotni, zniechęceni. Oczywista, wracali z niczym.
A po wojnie Jan Stanisław Bystroń (Kultura ludowa, Warszawa 1947, s. 368):
Czytywano oczywista kalendarze.
To jednak nie wszystko… Stanisław Szober w swym Słowniku ortoepicznym. Jak mówić i pisać po polsku (Warszawa 1937, s. 253-254) przestrzegał zainteresowanych przed wyrażeniem oczywiście, że… Pisał:
Oczywista (nie: oczywiście), że nie mogłeś tego wszystkiego przewidzieć.
Jednym słowem, naszych przodków namawiano do tego, by mówili właśnie oczywista, że… Uważano owo wyrażenie za jedynie poprawne, będące elipsą (skrótem) dłuższej konstrukcji oczywista rzecz, że…
Podobnych określeń z członem kończącym się na -a istniało zresztą w dawnej polszczyźnie więcej:
niepodobna (‘nie można’) – skrót niepodobna rzecz (‘coś niemożliwego’); owo słowo ostało się do naszych czasów…;
można (‘jest możliwe’) – skrót można rzecz (czyli ‘jest możliwe’);
pewna – skrót pewna rzecz (To pewna, że morza niegdyś wznosiły się wyżej).
Z biegiem lat forma oczywista jako partykuła została jednak wyparta przez wariant oczywiście.
Dlaczego?
Po prostu słowo oczywiście potraktowano jako przysłówek wywodzący się z przymiotnika oczywisty i włączono go do tej samej grupy, co faliście, strzeliście, mgliście, kuliście, złociście, jedwabiście itp. utworzonych od falisty, strzelisty, mglisty, kulisty, złocisty, jedwabisty.
Drugim powodem wyparcia formy oczywista przez formę oczywiście mogło być to, że funkcjonowała w obiegu żeńska postać przymiotnika oczywisty – oczywista (np. oczywista sprawa). Chodziło więc o to, żeby ową homonimiczność przysłówka i przymiotnika wyeliminować.
MACIEJ MALINOWSKI