– Przyszedł do mnie syn Kamil (lat 10) z napisanym wyrazem „całósy”. Na moją uwagę, że powinno być „całusy”, odpowiedział: „Przecież to »ó« wymienia się na »o« w czasowniku »całować«…”. Jak mam to dziecku wyjaśnić, skoro sam nie rozumiem? – pyta internauta.
– Kamil już zapowiedział, że po wakacjach zwróci się z pytaniem do nauczycielki, dlaczego wyrazu „całus” nie ma na liście wyjątków. Mnie samemu przyszły jeszcze do głowy dwa inne rzeczowniki: „rachunek” i „rachuba”, mające przecież związek z czasownikiem „rachować”…
Niestety, Kamil źle rozumuje. W parze wyrazów całus – całować nie dochodzi do żadnej wymiany potencjalnego ó na o (jak np. w wyrazach ból – boleć, sól – solić, mróz – mrozić). W obydwu litery (i głoski) -u i -o nie należą bowiem do rdzenia wyrazu podstawowego, lecz są częścią składową przyrostków -us i -ować.
Zarówno czasownik całować, jak i rzeczownik całus są tworami odprzymiotnikowymi, tzn. takimi, które powstały od przymiotnika cały przez dodanie odpowiednio zakończenia -ować i -us: cały – cał-ować (tak samo mówi się i pisze chory – chor-ować) oraz cały – cał-us.
Pisze się też całusek (od: całus + przyrostek zdrabniający -ek) i pocałunek (a nie: całósek i pocałónek). Ten drugi rzeczownik pochodzi od czasownika przedrostkowego pocałować, od którego odrzucono -ować, a dodano cząstkę -unek (z niem. -ung).
Przy okazji ciekawostka etymologiczna… Czasownik całować znaczył pierwotnie ‘pozdrawiać’, ponieważ przy spotkaniach i pożegnaniach mówiono ceł, cał!, czyli ‘bądź zdrów!, niech twoja całość cielesna zostanie nienaruszona’. Łączono go, jak widać, z przymiotnikiem cały, który rozumiano jako ‘zdrowy’. Całowanie było zwykle życzeniem kierowanym do osobnika wybierającego się w daleką podróż bądź na wojnę, żeby cało wrócił.
Dopiero później słowa całować, całowanie nabrały innego znaczenia (tego, co dzisiaj), gdyż przy pożegnaniu często się obejmowano, dotykano ustami, policzkami.
Na koniec kilka słów o wyrazach rachunek i rachuba, rzecz jasna łączących się z czasownikiem rachować. Pisane są przez u, ponieważ tak samo jak w wyrazie całus owo u nie należy do rdzenia, tylko do przyrostka obydwu form.
Rachunek jest rodzimą formą wywodzącą się z niemieckiego wyrazu Rechnung. Początkowe rechn– przeszło w rach- (to samo stało się w czasowniku rachować, od niemieckiego rechnen ‘liczyć’), a końcowe -ung – w -unek (jak w słowie pocałunek).
Słowo rachuba zaś powstało w ten sposób, że do członu rachu- (rachu– na wzór rach-u-nek) doszedł rodzimy przyrostek -ba (jak w słowie liczba).
Pan Literka