Nie ma komu

Konstrukcje zdaniowe zaczynające się od tego zwrotu wyglądają w pierwszej chwili na błędne, na takie, które są typowe dla składni rosyjskiej (tam wyraz oznaczający podmiot czynności – w tym wypadku zaimek – często występuje w celowniku). Ale polszczyzna ich nie potępia…

Spieramy się w domu o powiedzenie „Nie ma komu wynieść śmieci”. My z mężem uważamy, że nie jest ono poprawne, i przekonujemy, że należy je zastępować zwrotem „Nie ma kto wynieść śmieci”, rodzice są przeciwnego zdania. Uznają sformułowanie „Nie ma komu coś zrobić” za jak najbardziej poprawne, spotykane w literaturze. Będziemy wdzięczni za Pana opinię w tej sprawie… – prosi internautka.

Konstrukcje zdaniowe zaczynające się od nie ma komu (np. nie ma komu pracować, nie ma komu odwiedzić dziadków, nie ma komu pójść do sklepu po chleb, nie ma komu wyjść na dwór z psem, nie ma komu posprzątać czy właśnie nie ma komu wynieść śmieci) – wyglądają w pierwszej chwili na błędne, na takie, które są typowe dla składni rosyjskiej (tam wyraz oznaczający podmiot czynności – w tym wypadku zaimek – często występuje w celowniku).

Czy jednak istotnie są to rusycyzmy i w dodatku takie, których należy stanowczo unikać?

W języku rosyjskim występuje wiele zwrotów mających podmiot nie w mianowniku, lecz w którymś z przypadków zależnych, np. как тебя зовут? = jak się nazywasz?; у меня нет денег = nie mam pieniędzy; ему хочется пить = jemu chce się pić; мне надо было купить хлеб = miałem kupić chleb.

Rosjanie rzeczywiście mówią też czasem некому идти в магазин = nie ma komu iść do sklepu czyнекому бросать мусор = nie ma komu wyrzucić śmieci, częściej jednak powiedzą: нет никого, чтобы пойти на прогулку (= nie ma nikogo, żeby pójść na spacer), нет никого, чтобы написать письмо (= nie ma nikogo, żeby napisać list); нет никого, чтобы работать (= nie ma nikogo, żeby pracować).

Istnieje więc duże prawdopodobieństwo, że konstrukcja nie ma komu (+ bezokolicznik) przedostała się do polszczyzny z języków wschodniosłowiańskich, ale – o dziwo – nie została przez naszych przodków odrzucona, tylko podchwycona. Warto wiedzieć, że używał jej już Jan Kochanowski; przypomnijmy sobie chociażby jego Tren VIII i słowa rozpaczy po śmierci Urszulki:

Teraz wszytko umilkło, szczere pustki w domu,
Nie masz zabawki, nie masz rozśmiać się nikomu.

 Drugi wers (prawdopodobnie z błędem w myśl współczesnej normy ortograficznej, gdyż powinno być: nie maż, chodzi przecież o formę 3. osoby nie ma użytą bezosobowo ze wzmocnioną partykułą ; cóż by tam niby miała robić końcówka -sz?) – zawiera właśnie konstrukcję z podmiotem celownikowym, którą łatwo daje się zamienić na mianownikową:

Nie ma kto zabawić,
Nie ma kto się roześmiać.

Słowo zabawka znaczyło dla Kochanowskiego coś innego –‘zabawienie, rozrywkę’.

Również Adam Mickiewicz posłużył się składnią celownikową w „Panu Tadeuszu” (Księga szósta: Zaścianek):

Bracie, póki Ponarom stać, Niemnowi płynąć,
Póty w Litwie Sopliców imieniowi słynąć.

Teraz powiedzielibyśmy raczej:

Póki jest sądzone, by Ponary stały, a Niemen płynął
Póty w Litwie imię (czyli nazwisko) Soplicowie będzie słynne.

A zatem w rodzinnym sporze opisanym na wstępie przez czytelniczkę nie ma wygranych i przegranych – rację mają obydwie strony. Zwrotów nie ma komu + bezokolicznik w znaczeniu ‘nie ma nikogo, kto by mógł wykonać daną czynność’ nie należy traktować jako błędnych, ale co najwyżej jako jedynie wychodzące powoli z użycia. Takie jest stanowisko w tej kwestii językoznawców.

Zarówno Słownik poprawnej polszczyzny PWN sprzed 40 lat (pod redakcją Witolda Doroszewskiego i Haliny Kurkowskiej (Warszawa 1973, s. 399), jak i w Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN pod redakcją Andrzeja Markowskiego (Warszawa 2004, s. 615) zamieszczają hasło nie ma komu + bezokolicznik bez żadnego kwalifikatora, uznając ów zwrot za konstrukcję równoprawną z konstrukcjąnie ma kto + bezokolicznik: nie ma komu wynieść śmieci lub nie ma kto wynieść śmieci.

Pamiętajmy i o tym, że odpowiednikiem nie ma komu… jest w czasie przeszłym połączenie nie było komu…, a w czasie przyszłym nie będzie komu

MACIEJ MALINOWSKI

Scroll to Top