Na przedzie

Jest to wciąż wyrażenie  poprawne i w niektórych kontekstach nie trzeba go poprawiać na „ na przodzie”


Internauta zastanawia się, jaki status ma dzisiaj w polszczyźnie wyrażenie na przedzie. Pyta, „czy można jeszcze powiedzieć bądź napisać «Na przedzie orszaku weselnego szli państwo młodzi, a za nimi świadkowie»”. Interesuje go również forma VI przypadka wyrazu oddział – na oddziele, tzn. „czy dopuszcza się ją współcześnie do użycia, czy też każe zastępować określeniem «na oddziale»”.

Jeśli chodzi o kwestię pierwszą, to forma na przedzie jest poprawna, wspomina się o niej w Uniwersalnym słowniku języka polskiego PWN pod redakcją Stanisława Dubisza (Warszawa 2003, t. III, s. 767). Czytamy tam: na przedzie, na przodzie w użyciu przysłówkowym ‘na czele, zajmujący pierwsze miejsce przed kimś, przed czymś’, np. Na przedzie szedł poczet sztandarowy; Jechał konno na przedzie pochodu.

Potwierdza to w Małym słowniku wyrazów kłopotliwych PWN Mirosław Bańko (Warszawa 2003, s. 168), dodając nawet, że „W znaczeniu ‘przed innymi, wyprzedzając innych’ wyrażenie pierwsze [czyli«na przedzie»] spotyka się częściej od drugiego [tzn. «na przodzie»]”.

Tak właśnie stawiał sprawę pół wieku temu Słownik poprawnej polszczyzny PWN pod redakcją Witolda Doroszewskiego i Haliny Kurkowskiej (Warszawa 1973, s. 599): na przedzie, rzadziej na przodzie ‘przed innymi, wyprzedzając innych; przodem’: Na przedzie szedł poczet sztandarowy.

Jak widać, wyrażeniu na przedzie nie można niczego zarzucić, wolno się nim i dzisiaj posługiwać bez obawy o popełnienie językowego uchybienia (mimo że Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN pod redakcją Andrzeja Markowskiego już o nim nie wspomina…).

Powie się jednak bądź napisze wyłącznie na przodzie, kiedy chodzi o znaczenie ‘przednia część czegoś’, np. Stał na przodzie (rzadziej w przodzie) tramwaju; Na przodzie marynarki były zabrudzenia.

Co się z kolei tyczy miejscownikowej postaci wyrazu oddział, czyli na oddziele, to leksykografowie traktują ją obecnie jako przestarzałą i opowiadają się wyłącznie za formą na oddziale (w oddziale), np. Leżeć w szpitalu na oddziale wewnętrznym; Służyć w oddziale piechoty; Pracować w oddziale banku.

Warto jednak wiedzieć, że z punktu widzenia etymologicznego, historycznojęzykowego właśnie określenia na przedzie i na oddziele (z samogłoską e) są właściwe, a nie na przodzie, na oddziale. Rzeczowniki przód i oddział odmieniały się bowiem kiedyś według następującego paradygmatu:

  1. przód, oddział; D. przodu, oddziału; C. przodowi, oddziałowi; B. przód, oddział; N. przodem,oddziałem; Ms. przedzie, oddziele (a nie: przodzie, oddziale).

Było to zgodne ze starą zasadą zjawiska fonetycznego nazywanego przegłosem polskim (zaszło przed wiekiem XII), że samogłoska o przed twardym d w formach przodu, przodowi, przodem musi przejść w e przed miękkim (zapisywanym dzi-) w formie przedzie, a samogłoska a przed twardą spółgłoską ł w formach oddziału, oddziałowi, oddziałem – w e przed spółgłoską miękką l w formieoddziele.

Do dzisiaj mówimy i piszemy gwiazdaw gwieździe czy lato – w lecie (a nie: w gwiaździe, w lacie). Tutaj prawo przegłosu okazało się silniejsze…

Dlaczego więc w wyrazach przód i oddział stało się inaczej? – spytają Państwo.

Otóż w odmianie tych rzeczowników nastąpiło wyrównanie brzmienia tematu (przod– i oddział-) wszystkich form. Tym sposobem w miejscowniku zamiast uprawnionej samogłoski e przed – i l– pojawiła się samogłoska o i z postaci przedzie, oddziele zrobiły się formy przodzie, oddziale. Od tej chwili deklinujemy jednakowo: przodu, przodowi, przodem, przodzie oraz oddziału, oddziałowioddziałem, oddziale.

Dodam, że kiedyś również słowo żona odmieniało się według wzorca żona, żony, żenie, żonężoną, o żenie. Żeby jednak było łatwiej i wygodniej, w celowniku i miejscowniku głoska e przeszła w o i dzisiaj mówimy oraz piszemy żonie, o żonie

Wypada jeszcze wspomnieć o wyrażeniu przyimkowym na czele (’przed innymi,  na pierwszym miejscu’).

Chodzi o archaiczną dzisiaj formę miejscownika wyrazu czoło w znaczeniu 'przód, front czegoś’, niemającą jednak obocznej formy na czole (dzieje się zatem inaczej niż w wypadku form na przedzie – na przodzie). Mówimy i piszemy: Delegacja z dyrektorem na czele (nie:  dyrektorem na czole); Iść na czele pochodu (a nie: …na czole pochodu).

Przyczyną tej sytuacji jest drugie znaczenie wyrazu czoło (’górna część twarzy powyżej oczu’). Wówczas odmienia się on według wzorca D. czoła, C. czołu, N. czołem, Ms. czole (powie się np. Co ty masz na czole?). Z tego względu w prymarnej definicji słowa czoło ’przed innymi, na pierwszym miejscu, na początku, z przodu’ utrzymała się w VI przypadku postać fleksyjna na czele.

MACIEJ MALINOWSKI

Scroll to Top