Na początek zagadka: jak sądzicie, czy słowo myśliwy może się w jakiś sposób łączyć znaczeniowo z czasownikiem myśleć? Zauważcie, że w obydwu formach występuje cząstka myśl- (myśl-iwy, myśl-eć)…
We współczesnej polszczyźnie rzeczywiście nic nie łączy wyrazów myśliwy i myśleć, gdyż pierwszy określa ‘kogoś, kto poluje na zwierzynę’, a drugi znaczy ‘rozumować, uświadamiać sobie związki, zależności między rzeczami, zjawiskami’.
Jednak przed wiekami działo się inaczej, formy myśliwy i myśleć należały do jednej rodziny wyrazowej, miały tę samą etymologię. Opowiem Wam o tym…
Zacznę od tego, że w XV-XVI wieku słowo myśliwy nie było rzeczownikiem (jak teraz), ale przymiotnikiem, używanym w znaczeniu ‘taki, który ma skłonność do myślenia, który chętnie rozmyśla’. Łączył się on wprost z czasownikiem myśleć mającym wówczas oboczną postać myślić.
Jeszcze Adam Mickiewicz posługiwał się formą myślić, pisał w „Panu Tadeuszu”: Stolnik, widząc strwożone swe nieprzyjaciele, / myślił zrobić wycieczkę, porwał karabelę” [czyli ‘lekką, ozdobną krzywą szablę noszoną przez szlachtę’).
Ktoś, kto lubił roztrząsać to i owo, długo myśleć nad czymś, z pewnością miał później z tego pożytek, był sprytny i przebiegły. Dlatego z czasem doszło do zawężenia znaczeniowego naszego wyrazu.
W II połowie XVI w. określenie myśliwy już na dobre przylgnęło do ‘kogoś, kto jest przemyślny, przebiegły, sprytny w łowieniu zwierzyny w sidła’. Łowiectwo uważano bowiem wówczas za zajęcie dość trudne, wymagające skupienia, rozumu i sprytu.
Forma myśliwy długo (jeszcze do XIX wieku) pozostawała przymiotnikiem, istniał nawet żeński odpowiednik myśliwa (mówiono myśliwy młodzieniec, myśliwa panna, myśliwa czeladź). Dopiero później wyraz myśliwy przekształcił się w rzeczownik i jest nim do dzisiaj (odmienia się jednak jak przymiotnik).
Jako ciekawostkę zdradzę Wam, że synonimem myśliwego był dawniej myśliwiec. Kiedy Adam Mickiewicz pisał w „Panu Tadeuszu”: Słychać rżenie koni! / I gwar myśliwców; już są pod bramą: to oni, to miał na myśli właśnie osoby polujące, a nie samoloty myśliwskie czy pilotów takich maszyn.
Na koniec wspomnę jeszcze o rzeczowniku myślistwo. Pamiętajcie, że pisze się na końcu –stwo, a nie –wstwo. Dlaczego?
Otóż zgodnie z odpowiednią regułą ortograficzną litera w pojawia się przed przyrostkiem -stwo wtedy, gdy zawiera ją forma podstawowa będąca czasownikiem lub rzeczownikiem (np. rybołówstwo, bo łowić, marnotrawstwo, bo trawić sprawstwo, bo sprawca, znawstwo, bo znawca).
Wyraz myślistwo pochodzi od przymiotnika myśliwy, w którym jest w, ale nie należy ono do rdzenia wyrazu podstawowego, tylko do przyrostka (myśli-wy). Jak wiecie z lektury tego odcinka „Polszczyzny…”, etymologicznie słowo myślistwo można śmiało łączyć z dawnym czasownikiem myślić (myśli-stwo). Jeśli będziecie o tym pamiętać, błędu w dyktandzie na pewno nie zrobicie…
Pan Literka