Łżą (a nie: łgają) bardzo brzydko

Uwaga: to nowość! Przy czasowniku „zełgać” „Wielki słownik poprawnej polszczyzny” podaje obydwie formy „zełżą” albo „zełgają”

Swego czasu prezes Prawa i Sprawiedliwości (wtedy jeszcze nie premier) Jarosław Kaczyński powiedział w telewizji: Ci, którzy piszą dzisiaj w prasie o jakimś zwrocie w mojej postawie, po prostu łgają bardzo brzydko.

Wiele osób, słysząc formę łgają, natychmiast zareagowało: – Przecież poprawnie jest łżą!

Rzeczywiście, wszystkie słowniki języka polskiego i poprawnej polszczyzny podają, że należy mówić i pisać łgać (a nie: łżeć) i dalej: łżę (nie: łgę, łgam), łżesz (nie: łgasz), łże (nie: łga), łżemy (nie: łgamy), łżecie (nie: łgacie), łżą (nie: łgają), a także łżyj, łżyjcie (nie: łgaj, łgajcie) i łżąc (nie: łgając).

Tak więc Jarosław Kaczyński popełnił błąd, powinien był bowiem powiedzieć (…)łżą bardzo brzydko (ciekawe, że chętnie używa za to określenia łże-elita).

Zatrzymajmy się na chwilę przy koniugacji czasownika łgać, bo istotnie nie należy ona do najłatwiejszych.

Przede wszystkim trzeba sobie uzmysłowić, że ów czasownik przyjmuje inne formy w czasie teraźniejszym (łżę, łżesz, łże, łżą – zbudowane na rdzeniu łż-), a inne w czasie przeszłym (łgałem, łgałeś, łgał, łgali itd. – zbudowane na rdzeniu łg-).

Okazuje się jednak, że te pierwsze są odchyleniem od dawnych norm poprawnościowych. Jeszcze w Gramatyce języka polskiego (wydanie z 1962 r.) Stanisław Szober podawał, że czasownik łgać ma w czasie teraźniejszym w 1. osobie l. poj. i 3. osobie l. mn. formy (ja) łgę, (oni) łgą, obocznie do (ja) łżę, (oni) łżą.

Tak więc pierwotnie mówiło się i pisało (ja) łgę, (oni) łgą, cała zaś odmiana czasownika łgać wyglądała tak: (ja) łgę, (ty) łżesz, (on), (ona), (ono) łże, (my) łżemy, (wy) łżecie, (oni) łgą.

Co zatem zadecydowało o wyrugowaniu ostatecznie z wzorca fleksyjnego form z g?

Otóż to, że częściej posługiwano się tymi z tematem łż-, było ich więcej, aż w końcu narzuciły swoje brzmienie dwóm pozostałym.

Ale spytajmy: skąd się w ogóle wzięła w formach osobowych czasu teraźniejszego czasownika łgać spółgłoska ż, dlaczego dochodzi do wymiany głosek?

Stało się tak dlatego, że temat, od którego tworzono postacie czasu teraźniejszego, musiał się kończyć na spółgłoskę miękką (taka była reguła); zmiękczono więc spółgłoskę twardą g, która przeszła w ż (było ono kiedyś miękkie).

Początkowo jednak obstawano (na zasadzie wyjątku) przy formie (ja) łgę (i dodatkowo oni łgą), żeby zachować (przez rdzeń łg-) ich związek z budową bezokolicznika łgać.

Gdyby zatem Jarosław Kaczyński posłużył się określeniem Ci, którzy piszą dzisiaj w prasie o jakimś zwrocie w mojej postawie, po prostu łgą bardzo brzydko, błędu by nie zrobił, a ci, którzy by zaczęli to kwestionować, naraziliby się na uwagi, że są ignorantami w sprawach historii języka.

Na koniec podzielę się z Państwem pewną ciekawostką.

Otóż skoro mówi się i pisze łgać, ale: łżę, łżesz, łże, łżemy, łżecie, łżą, to nie ulega wątpliwości, że rdzeń łż- winien być utrzymany w odmianie czasowników nałgać (‘nakłamać, nazmyślać’), wyłgać się (‘kłamstwem wykręcić się od czegoś’) i zełgać (‘powiedzieć nieprawdę’) w czasie przyszłym i w trybie rozkazującym.

Jednym słowem – trzeba by oczekiwać wyłącznie form nałżę, nałżesz, nałże, nałżemy, nałżecie, nałżą; wyłżę się, wyłżesz się, wyłże się, wyłżemy się, wyłżecie się, wyłżą się; zełżę, zełżesz, żełże, żełżemy, zełżecie, zełżą. 

Okazuje się, że tak jest w istocie, ale tylko jeśli chodzi o dwa pierwsze czasowniki. W wypadku trzeciego Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN pod red. Andrzeja Markowskiego zezwala na oboczność (sic!) zełżę a. zełgam; zełżą a. zełgają; zełżyj a. zełgaj.  

Wydany 40 lat temu Słownik poprawnej polszczyzny PWN pod redakcji Witolda Doroszewskiego absolutnie  tej oboczności nie akceptował. Należało mówić i pisać wyłącznie zełżę (a nie: zełgę, zełgam), żełżą (nie: zełgają).

Skoro słowo zełgają uważa się już za poprawne (przynajmniej potocznie), to być może i forma łgają jest możliwa – mogą pomyśleć niektórzy.

MACIEJ MALINOWSKI

Scroll to Top