Mamy do czynienia z zapożyczeniem z języka francuskiego, ale czy kuzyn, kuzynka to wyłącznie ‘syn, córka brata’, ale już nie 'syn, córka siostry’?
Spotkałem się z opinią, wyrażoną podczas rodzinnej konsolacji, że słowa kuzyn, kuzynka mogą się odnosić do ‘syna, córki brata’, ale już nie do ‘syna, córki siostry’ i że w tym drugim wypadku trzeba mówić o bracie ciotecznym, siostrze ciotecznej albo o pociotkach, czyli ‘dzieciach »po ciotce«’.
Z kolei ktoś inny chciał się upewnić (bo miał wątpliwości), czy wyrazy kuzyn, kuzynka można zastąpić określeniami półbrat, półsiostra funkcjonującymi ponoć w języku mieszkańców północno-wschodnich rejonów kraju.
Jeśli chodzi o kuzyna, kuzynkę, to już Słownik języka polskiego PAN z lat 1958–1969 pod redakcją Witolda Doroszewskiego podawał, że są to ‘bliżsi lub dalsi krewni, powinowaci’, nie dzieląc ich na tych po mieczu i na tych po kądzieli.
Współczesne słowniki również wspominają o znaczeniu ‘dalsi krewni’, ale objaśniają kuzyna głównie jako ‘syna brata lub siostry jednego z rodziców’, a kuzynkę jako ‘córkę brata lub siostry jednego z rodziców’.
Zresztą warto wiedzieć, że słowo kuzyn jest zapożyczeniem z francuskiego (cousin), w którym to języku oznacza właśnie ‘brata ciotecznego lub stryjecznego’, cousine zaś ‘siostrę cioteczną lub stryjeczną’.
Pochodzenia tego wyrazu trzeba się jednak doszukiwać w łacińskiej formie consobrinus (‘siostrzeniec, kuzynka’).
A więc można − okazuje się − powiedzieć o dzieciach brata mamy, że to kuzyni.
Wychodzi za to powoli z powszechnego użycia rzeczownik pociotek, czyli ‘brat cioteczny albo siostra cioteczna’ bądź ‘daleki krewny’.
Zresztą nasi przodkowie rozumieli pociotka jeszcze inaczej – dla nich pociotkiem był ‘mąż ciotki’. Dopiero później w wyrazie tym nastąpiło przesunięcie semantyczne od znaczenia ‘mąż ciotki’ do ‘syn, córka ciotki’.
Co się zaś tyczy określeń półbrat i półsiostra…
Owszem, występowały one w dawnej polszczyźnie, jednak nie miały nic wspólnego z kuzynami.
Jak informuje mnie internauta, półbratem nazywano kiedyś 'syna jednego z rodziców z poprzedniego związku’, a półsiostrą – 'córkę jednego z rodziców z poprzedniego związku’.
Nie należy więc mylić słów półbrat, półsiostra i utożsamiać ich z określeniami brat cioteczny, siostra cioteczna. Półbracia i półsiostry − jak widać − mieli wspólnego rodzica, byli więc krewnymi, brat cioteczny, siostra cioteczna są zaś powinowatymi.
Dodam, że posługiwano się też wyrazami półbrat na ‘braciszka zakonnego’ i półsiostra na ‘młodszą zakonnicę’.
Dziś słowniki nie zamieszczają nawet tych znaczeń. Jeśli mimo to na jakimś obszarze słyszy się czasem zwroty To mój półbrat; To moja półsiostra w znaczeniu ‘kuzyn, kuzynka’, to niewątpliwie jest to przykład funkcjonowania tam form gwarowych (podobno półkuzyn, półkuzynka oznaczają z kolei ‘dzieci kuzynów’).
Nazewnictwo rodzinne
- Brat żony – szwagier; do końca XVI w. mówiono szurzy
- Mąż siostry – szwagier; do końca XVI w. mówiono swak
- Siostra żony – szwagierka
- Siostra męża – szwagierka; do poł. XVII w. mówiono zełwa, zołwa
- Brat męża – szwagier; do poł. XVIII w. mówiono dziewierz
- Żona brata – bratowa; do poł. XVII w. mówiono jątrew
- Brat ojca – stryj
- Siostra ojca − stryjenka
- Brat matki – wuj
- Żona brata ojca – stryjna, po XIX w. stryjenka, obecnie częściej – ciotka
- Żona brata matki – wujenka, obecnie częściej ciotka
- Siostra matki – ciotka
- Brat cioteczny lub siostra cioteczna (także dalecy krewni) – pociotek, dawniej mąż ciotki
- Syn jednego z rodziców z poprzedniego związku – półbrat
- Córka jednego z rodziców z poprzedniego związku – półsiostra
Nie należy – jak napisałem wyżej – mylić słów półbrat, półsiostra i utożsamiać ich z określeniami brat cioteczny, siostra cioteczna. Półbracia i półsiostry mieli wspólnego rodzica, byli więc krewnymi, brat cioteczny, siostra cioteczna są natomiast powinowatymi.
- Mąż córki – zięć
- Żona syna – synowa; po staropolsku snecha, sneszka, niewiasta, „obca”, nieznana w tym domu.
- Ojciec żony – teść
- Matka żony – teściowa
- Ojciec męża – świekr; potocznie mówi się teść
- Matka męża – świekra; potocznie mówi się teściowa
- Syn lub córka brata w stosunku do stryja (brata ojca ) – synowiec i synowica
- Syn lub córka siostry w stosunku do siostry ojca – bratanek i bratanica
- Syn lub córka siostry w stosunku do siostry matki – siostrzeniec i siostrzenica
- Syn brata ojca – brat stryjeczny, obecnie częściej – kuzyn
- Córka brata ojca – siostra stryjeczna, obecnie częściej – kuzynka
- Syn brata matki – brat wujeczny, obecnie częściej – brat cioteczny
- Córka brata matki – siostra wujeczna, obecnie częściej – siostra cioteczna
- Żona ojca w stosunku do dzieci z poprzedniego małżeństwa – macocha
- Mąż matki w stosunku do dzieci z poprzedniego małżeństwa – ojczym
- Syn i córka żony lub męża z poprzedniego małżeństwa – pasierb i pasierbica
- Brat lub siostra mająca rodzeństwo z innego ojca lub matki – brat przyrodni, siostra przyrodnia
MACIEJ MALINOWSKI