Słowo występujące w tytule może być dla Was niezrozumiałe, ale mimo to postanowiłem o nim napisać, gdyż jest interesujące.
Przede wszystkim uwaga, że wchodzi w grę albo forma fizjonomia, albo forma fizjognomia, obydwa te brzmienia odnotowuje się w słownikach (np. w Wielkim słowniku poprawnej polszczyzny PWN pod redakcją Andrzeja Markowskiego, Warszawa 2004, s. 262). Słowo fizjognomia traktuje się jednak jako przestarzałe.
Oboczne postacie omawianego wyrazu wzięły się z tego, że ma on rodowód grecki. Składa się z cząstki phýsis (dosł. ‘przyrodzona właściwość’) i gnómōn (dosł. ‘ten, który wie; znawca’).
Z połączenia obydwu słów powstało pierwotnie złożenie physiognomonia zapisywane później jako fizjognomonia, co oznaczało ‘znajomość istotnych cech’, potem ‘cechy istotne, charakterystyczne’, czyli ‘oblicze (kogoś, czegoś)’.
Niewykluczone, że i my mówilibyśmy i pisali fizjognomonia, gdyby nie dwie okoliczności. Otóż wprowadzając nowe zapożyczenie do polszczyzny, leksykografowie wzięli pod uwagę jego francuską postać physionomie wzorowaną na latynizmie physionomia, w których nie było już g i cząstki –monia, tylko –mia.
Jak widać, w słowie fizjognomania doszło do uproszczenia fonetycznego w środku złożenia (gn– przeszło w g-) i kontrakcji (ściągnięcia) cząstki -nomonia w -nomia w członie drugim.
Dzisiaj fizjonomia znaczy ‘wyraz, rysy twarzy’; twarz’ (np. Ktoś może mieć oryginalną fizjonomię), ale też ‘ogólnie wygląd zewnętrzny całej osoby’ (np. To był postawny mężczyzna o nienagannej fizjonomii).
Pan Literka