Skrupić się to dawne polskie słowo, odnotowane jednak we współcześnie wydanych słownikach
– Chciałam Pana prosić o kilka słów wyjaśnienia na temat rzadko dziś używanego czasownika „skrupić się”. Nie wiem, co on dokładnie znaczy i w jakich sytuacjach można się nim posłużyć. Wydaje mi się, że musi to dotyczyć czegoś negatywnego, nieprzyjemnego, np. gniewu, złości, niezadowolenia wobec kogoś. I jeszcze jedno: czy zamiast „skrupić się” można powiedzieć lub napisać „skupić się” na kimś? (e-mail otrzymany od internautki).
Czasownik zwrotny niedokonany skrupić się (w wariancie wielokrotnym skrupiać się) traktowany jest współcześnie przez słowniki jako potoczny (vide Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN pod redakcją Andrzeja Markowskiego, Warszawa 2004, s. 1058 oraz Uniwersalny słownik języka polskiego PWN pod redakcją Stanisława Dubisza, Warszawa 2003, t. IV, s. 392).
W przeszłości jednak był tworem jak najbardziej nadającym się do użycia zarówno w mowie, jak i piśmie i w słownikach występował bez żadnego kwalifikatora (vide Słownik języka polskiego, tzw. warszawski, Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego, Władysława Niedźwiedzkiego, Warszawa 1915, t. VI, s. 181).
Miał też czasownik skrupić się swoje pierwotne znaczenie dosłowne, realne (a nie przenośne) związane z wyrazem krupa (‘oczyszczone ziarno kaszy jęczmiennej’).
Mówiono krupić zboże, czyli ‘mleć je grubo, rozdrabniać na krupy, inaczej na ziarna kaszy’, a kiedy w grę wchodziła czynność jednokrotna, wówczas sięgano po wariant przedrostkowy czasownika krupić, tzn. skrupić zboże (‘zemleć, rozdrobnić na krupy, ziarna kaszy).
Jak widać, funkcjonowały dawniej w obiegu czasowniki krupić i skrupić (coś), bez cząstki zwrotnej się. Dopiero później upowszechniły się czasowniki zwrotne krupić się, skrupić się. Zboże mogło się (powoli) krupić (‘przechodzić w grube ziarna’) i wreszcie się skrupić (‘stać się krupami’).
Przeciwieństwem krupienia i skrupienia było mielenie i zmielenie ‘rozcieranie, roztarcie na proszek, na mąkę’.
Dodam, że od czasownika skrupić się (w aspekcie dokonanym) powstał później czasownik skrupiać się (w aspekcie niedokonanym). Obydwa są do dzisiaj w zasobie współczesnej polszczyzny i zamieszczają je słowniki, tyle że nie w znaczeniu pierwotnym.
Skrupić się (skrupiać się) mają obecnie wyłącznie sens przenośny ‘spadać (spaść) na kogoś, obciążać (obciążyć) kogoś’. I musi chodzić o coś nieprzyjemnego, o niesłuszną karę, o złe skutki czegoś, o przykre konsekwencje czegoś.
Poprawnie powie się zatem i napisze:
Zła atmosfera w domu skrupia się zazwyczaj na dzieciach; Cała złość robotników skrupiła się na przełożonych, którzy nie umieli rozwiązać trudnych spraw zakładu; Wściekłość dyrektora skrupiła się na Bogu winnych pracownikach niższego szczebla, a nie jego zastępcach.
Jeśli rzecz dotyczy czegoś pozytywnego, miłego, sympatycznego (np. jak najlepszych uczuć, odczuć czy doznań wobec kogoś, jakichś stanów emocjonalnych), wtedy użycie czasowników skrupić się, skrupiać się jest wykluczone, uznaje się to za błąd.
Nie wolno więc powiedzieć czy napisać, że cała miłość matki skrupiała się na córce jedynaczce lub że sympatia nauczycielki od języka polskiego skrupiała się na uczniach, którzy czytali lektury i umieli pisać dobre wypracowanie.
W takim wypadku formę osobową czasu przeszłego skrupiała się trzeba zastąpić słowem skupiała się (cała miłość matki skupiała się na córce jedynaczce; sympatia nauczycielki od języka polskiego skupiała się na uczniach, którzy czytali lektury i umieli pisać dobre wypracowanie).
Pamiętajmy także o tym, że czasowniki skrupić się i skrupiać się występują wyłącznie w 3. osobie (skrupia się, skrupiała się, skrupi się).
MACIEJ MALINOWSKI