Co to jest anagram?

W teleturnieju „Milionerzy” pytanie za 500 tys. zł wzbudziło sporo wątpliwości…

W TVN-owskim teleturnieju „Milionerzy” z 29 marca br. pytanie za 500 tys. zł brzmiało tak: „Który wyraz nie jest anagramem słowa „skrzynka”: a) „zarys”; b) „krzak”; c)” kryzys”; d) „kryza”?. Grająca nie potrafiła wskazać poprawnej odpowiedzi i najpierw zadzwoniła do przyjaciela (nie pomogło), a następnie poprosiła o pomoc publiczność. Kiedy w głosowaniu wyszło prawie po równo dla słów zarys i kryzys, kobieta wycofała się z dalszej gry.

Po wyemitowaniu programu na forach internetowych pojawiły się głosy, że żadne z podanych słów nie było anagramem, ponieważ ten powstaje przez przestawienie  wszystkich  liter bądź sylab danego wyrazu. Ktoś zwrócił się nawet w tej sprawie do Poradni Językowej Wydziału Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, a tam to potwierdzono.

Czy zatem doszło do wpadki TVN-u i uczestniczka może wnieść zażalenie, że pytanie zawierało merytoryczne uchybienie? Nie jest to takie jednoznaczne, jakby się mogło wydawać…

Najpierw sprawdźmy, co o wyrazie anagram mówią słowniki stare i nowe. Otóż informują one, że mamy do czynienia z zapożyczeniem greckim (od aná ‘nad’ i grámma ‘litera’) odnotowanym już wSłowniku języka polskiego z 1861 r., tylko że w postaci anagramma, które następnie znalazło się w Słowniku języka polskiego z 1900 r. jako oboczność form anagramat i anagrama. Musiało upłynąć trochę czasu, żeby z postaci angramma, anagrama, anagramat, anagram upowszechniła się ostatecznie jedna, czyli anagram.

Zostawmy jednak na boku pozycje językowe sprzed lat, a zajmijmy się definicją słowa anagramzawartą w słownikach współczesnych.  Wszystkie (m.in. Uniwersalny słownik języka polskiego, Słownik współczesnego języka polskiego, Słownik 100 tys. potrzebnych słów i Wielki słownik wyrazów obcych ) podają, że anagram to ‘wyraz utworzony przez przestawienie liter lub sylab innego wyrazu albo zdania’. Niektóre wprowadzają jeszcze znaczenie ‘łamigłówka, której rozwiązywanie polega głównie na tworzeniu wyrazów przez przestawianie liter innych wyrazów’.

Proszę zwrócić uwagę na to, że w owych objaśnieniach nie występuje przymiotnik wszystkie. Mówi się tam wyłącznie o przestawieniu liter lub sylab innego wyrazu lub zdania. Człon wszystkie pominął nawet Władysław Kopaliński w Słowniku wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych  (1999 r.), choć w Słowniku mitów i tradycji kultury (1985 r.) tego samego autora czytamy: anagram ‘wyraz albo zdanie utworzone przez przestawienie wszystkich liter innego wyrazu albo zdania’.

Oto ‒ zdaje się – znaleźliśmy klucz do wyjaśnienia spornej kwestii dotyczącej pytania w „Milionerach”. Skoro w definicji słownikowej nie mówi się o  wszystkich  wyrazach, niewykluczone, że osoba opracowująca pytanie uznała, iż anagramem rzeczownika skrzynka mogą być wyrazy zarys, krzak i kryza, a więc takie, z których odpadły trzy litery, a nie jest nim słowo kryzys, gdyż skrzynkazawiera tylko jedno y. Ciekawe, że  także Encyklopedia rozrywek umysłowych podaje, że zabawąanagramy nazywa się ‘układanie wyrazów z liter słowa bazy i to niekoniecznie z wszystkich liter’.

Niewykluczone, że to właśnie wzięto pod uwagę, przygotowując owo nieszczęsne hasło za 500 tys. zł, a może zasugerowano się czymś innym ‒ amerykańską wersją definicji słowa anagram?

Otóż Amerykański słownik języka angielskiego Webstera podaje ponoć aż przeszło 60 anagramów wyrazu anagram i zalicza do nich także wyrazy minusjednoliterowe (np. amarna, ragman), minusdwuliterowe (m.in. agama) aż do minuspięcioliterowych (np. ar). Mało tego, do anagramów słowa anagram włącza także formy plusjednoliterowe (armagnac), plusdwuliterowe (garageman) itd. aż do pluspięcioliterowych (paramagnetic).

Gdyby wziąć to pod uwagę, anagramami słowa skrzynka rzeczywiście mogą być wyrazy zarys, krzaki kryza, bo to wyrazy minustrzyliterowe (bez k, k, n; s, y, k; k, n, s). Tylko że zgodnie z tą samą (amerykańską) zasadą za anagram rzeczownika skrzynka równie dobrze można by uznać formę…kryzys. Czyż nie? Byłby to wtedy jednocześnie anagram minustrzyliterowy (odcięcie k, n, a) i… plusjednoliterowy (dodanie drugiego y).

Nasuwa mi się taka oto refleksja. Dla większości osób (na pewno dla szaradzistów) anagramjakiegoś wyrazu składa się zwykle z przestawienia  wszystkich liter (np. alergia – galeria, narty – tyran, arbuz – burza, bandzior – zbrodnia, absurd – brudas). Tak samo najsławniejsze zdanie będące anagramem zawiera  wszystkie  litery: – Quid est veritas? ‘Co to jest prawda’? – pyta Piłat. – Vir est qui adest ‘Człowiek, który jest przed tobą’ – odpowiada Jezus. Jednak słowniki nie mówią dziś jednoznacznie o  wszystkich  literach, tak więc czy pytanie w „Milionerach” istotnie zawierało uchybienie? Co Państwo na to?

MACIEJ MALINOWSKI

Scroll to Top