Po przyimku ab (‘od’) występuje forma narzędnika ovo (a nie: dopełniacza ovi), choć my „odczytujemy” to 'od jajka’…
Przy okazji świąt wielkanocnych warto co nieco napisać o łacińskim wyrażeniu ab ovo, często w tym okresie przywoływanym, poznać jego znaczenie i genezę, a także wyjaśnić pewną osobliwość gramatyczną z nim związaną.
Latynizm ab ovo znaczy dosłownie ‘od jaja, jajka’ i jest pierwszym członem dłuższego porzekadła ab ovo ad mala (czyli ‘od jajka do jabłek’), znanego również w wersji ab ovo ad malum (‘od jajka do jabłka’) i ab ovo ustque ad mala (‘od jajka aż do jabłek’).
We wszystkich tych powiedzeniach poza jajkiem chodzi o jabłko, tylko że raz występuje ono w l. mn. (mala ‘jabłka’), a raz w l. poj. (malum ‘jabłko’). Ponadto w dwóch przypadkach mamy do czynienia z przyimkami ab (‘od’) i ad (‘do’), a w jednym z przyimkiem ab i wyrażeniem usque ad (‘aż do’).
Przywołany latynizm nawiązuje do zwyczaju panującego w starożytnym Rzymie, kiedy ucztę rozpoczynano od podawania gościom jaj (ugotowanych na twardo, żeby wzmagały apetyt), a wieńczono ją deserem składającym się z owoców (najczęściej z jabłek).
Dlatego z biegiem lat owa sentencja nabrała sensu przenośnego ‘od zakąski do deseru, od początku do końca, od Adama i Ewy’, a człon pierwszy (częstszy w użyciu) – ‘od początku’.
Istnieje jednak inna hipoteza dotycząca genezy ab ovo opisana w „Metamorfozach” u Owidiusza, mówiąca o tym, że ma ono związek z jajem zniesionym przez Ledę, żonę króla Sparty Tyndareosa.
Według legendy zakochał się w niej Zeus, który zamieniwszy się w łabędzia, uwiódł ją i zapłodnił. Leda wydała później cztery jaja, z których przyszło na świat czworo dzieci Kastor, Polluks, Helena (późniejsza przyczyna wojny trojańskiej) i Klitajmestra.
Wspomina o tym Horacy w „De arte poetica” („Sztuce poetyckiej”, znanej bardziej jako „List do Pizonów”). Chwali w niej Homera, że w „Iliadzie” nie zaczyna opowieści „od jaja” złożonego przez Ledę, z którego wykluła się piękna Helena, ale od razu przystępuje do rzeczy, do sedna sprawy (in medias res) i opisuje gniew Achillesa.
W XVII w. angielski anatom i fizjolog William Harvey ułoży inny aforyzm z jajem w roli głównej – omne vivum ex ovo, czyli ‘wszystko, co żyje, co żywe, (powstaje) z jaja’.
Jajo uważa się za symbol życia i płodności, a w religii chrześcijańskiej – za symbol zmartwychwstania Chrystusa. Ale warto wiedzieć, że jeszcze w XII w. w czasie Wielkanocy (a szczególnie wielkiego postu) chrześcijanom nie wolno było jeść jajek, by nie przywoływać skojarzeń związanych z wierzeniami pogańskimi.
Poznajmy wreszcie wyjaśnienie związane z osobliwością gramatyczną zwrotu ab ovo ad mala…
Jak już wspomniałem, „odczytujemy” go jako ‘od jajka do jabłek”, gdyż przyimki od i do rządzą w polszczyźnie dopełniaczem (od kogo? czego?). Ale w języku łacińskim jest to wyrażenie w ablativusie, tzn. w narzędniku (ab ovo) i accusativusie, czyli w bierniku (ad mala, ad malum).
Po przyimku ab (‘od’) występuje forma narzędnika ovo (a nie: dopełniacza ovi), a po przyimku ad (‘do’) forma biernika l. mn. mala (a nie: dopełniacza malorum) lub biernika l. poj. malum (a nie: dopełniacza mali).
Żeby lepiej to zrozumieć, odmieńmy wyrazy ovum (‘jajko) i malum (‘jabłko). Przypominam, że język łaciński zna jedynie sześć przypadków (nie ma tam miejscownika):
- poj.: M. ovum, D. ovi, C. ovo, B. ovum, N. ovo, W. ovum; l. mn. M. ova, D. ovorum, C. ovis, B. ova, N. ovis, Woł. ova;
- poj. M. malum, D. mali, C. malo, B. malum, N. malo, W. malum; l. mn. M. mala, D. malorum, C. malis, B. mala, N. malis, Woł. Mala.
Z tego samego powodu mówi się i pisze ab re (‘od rzeczy, bez sensu’), ale ad rem (‘do rzeczy’), chociaż również te wyrażenia „odczytujemy” dopełniaczowo. Po prostu przyimek ab i tym razem wymaga formy narzędnika re słowa res ‘rzecz’, a przyimek ad formy biernika rem (cała odmiana M. res, D. rei, C. rei, B. rem, N. re, Woł. res).
MACIEJ MALINOWSKI