W połączeniu z liczebnikami nieułamkowymi możliwe jest używanie formy nieodmiennej lub odmiennej, z liczbnikami ułamkowymi – zawsze odmiennej
Sporo kłopotu sprawia Polakom posługiwanie się wyrazami procent i promil zwłaszcza wtedy, gdy używają ich z liczebnikami. Jakże często ekonomiści, prawnicy czy politycy odczytują wyrażenia 4 proc., 3,5 proc., 2 prom. jako 4 procenty, 3,5 procenta albo procentu, 2 promile. Cała rzecz istotnie nie należy do łatwych…
Zacznijmy od tego, że zarówno procent (setna część czegoś), jak i promil (tysięczna część czegoś) to rzeczowniki pochodzenia łacińskiego (pro centum, czyli ’według stu, na sto’, pro mille – ’na tysiąc’). Dawno weszły do polszczyzny, więc mają łatwy wzorzec odmiany. Mówimy i piszemy, że ktoś liczy na procenty z lokaty bankowej, żyje z procentów, ma rację w jakimś procencie, zadowolił się kilkoma promilami zysku. Gdy jednak procent czy promil występują z liczebnikami, sprawa się nieco komplikuje.
Zatrzymajmy się najpierw przy procencie. Wyrażenia 3 procent, 40 procent, 70 procent są poprawne wyłącznie wtedy, gdy wyraz procent występuje w mianowniku, dopełniaczu i bierniku, np. Prawie 95 procent uczniów otrzymało promocję do następnej klasy; W zawodach nie było 100 procent zawodników; Poznałem 50 procent uczestników zjazdu. Inaczej jest w celowniku, narzędniku i miejscowniku. Procent przyjmuje wówczas końcówki liczby mnogiej, np. Premie dano 45 procentom pracowników; 50 procentami funduszu trudno obdzielić wszystkich; W 30 procentach była to prawda. Nigdy natomiast nie odmieniamy słowa procent, jeżeli występuje ono z liczebnikami ułamkowymi. Zawsze mówimy i piszemy: 43,5 procent (a nie: procenta ani procentu) widzów zasiadło na trybunach; Brakowało 16,7 procent żywności; Zdarzyło się to 35,6 procent (a nie: procentom) badanych.
W wypadku wyrazu promil jest podobnie, ale… nie tak samo. W połączeniu z liczebnikami nieułamkowymi możliwe jest używanie formy nieodmiennej lub odmiennej, np. Miał we krwi prawie 2 promil albo 2 promile alkoholu; Dotyczyło to 7 promil albo promili wyników testu; Badaniem objęto 25 promil albo promili)płynu oraz 30 promilom populacji grozi niebezpieczeństwo; Z 5 promilami zysku trudno prowadzić działalność; Skończyło się na 10 promil albo promilach dochodu, ale inaczej jest przy liczebnikach ułamkowych. Zapis 5,6 prom. odczytujemy jako pięć i sześć dziesiątych promila (a nie: …promil)! Jeśli ktoś chce, może się posługiwać słowem promille (w postaci oryginalnej). Jest wygodniejsze, gdyż pozostaje w postaci nieodmiennej (zawsze mówimy i piszemy 1,5 promille, z 4,5 promille, o 5 promille itp.).
Teraz o innej sprawie. Znam ludzi zżymających się na rozpowszechnione w języku polskim wyrażenia szereg spraw, szereg wydarzeń itp. Niektórzy zdecydowanie je potępiają i słowo szereg zastępują przysłówkami sporo, wiele. Czy jest to uzasadnione?.
Otóż nie. Wolno nam się posługiwać określeniami szereg spraw, szereg wydarzeń, jednak pod warunkiem, że czynimy to poprawnie. Wyraz szereg ma dwa znaczenia. Pierwsze (szereg jest tu rzeczownikiem) oznacza ’rząd ludzi stojących koło siebie’, np. Uczniowie ustawili się w jednym szeregu. Szereg może też jednak przybrać znaczenie przysłówkowe (wówczas jest synonimem wyrazów sporo, wiele) albo liczebnikowe (np. pięć, sześć itd.) i wtedy bywa używany w konstrukcjach, o których wspomniałem na wstępie.
Zauważmy, że wyrażenie szereg osób w znaczeniu ’większej liczby ludzi’ składa się z dwóch rzeczowników, z których pierwszy rządzi drugim, tzn. wymaga od niego formy dopełniacza. Bez względu na to, w jakim przypadku będzie występował wyraz pierwszy, drugi zawsze musi pozostawać w dopełniaczu. Powiemy więc: Nie rozstrzygnięto szeregu spraw; Można to przypisać szeregowi wydarzeń (a nie: szeregu wydarzeniom); Dało się to połączyć z szeregiem wydarzeń (a nie: z szereg wydarzeniami); W szeregu spraw (a nie: w szeregu sprawach) znaleziono dobre rozwiązania. A zatem zapamiętajmy poprawne konstrukcje: w wielu sprawach, ale: w szeregu spraw!
MACIEJ MALINOWSKI