Od dziesiątków lat ów przymiotnik znaczył ‘ordynarny, wulgarny, nieprzyzwoity, prostacki, będący w złym guście’. Współcześnie dodano mu nowe znaczenie 'oczywisty, banalny’
‒ Bardzo Pana proszę o wyjaśnienie znaczenia słowa „trywialny” i kontekstu, w jakim można go używać. Według mnie przymiotnik ten jest synonimem słów „prostacki”, „ordynarny”, „wulgarny”, ale zetknąłem się z zupełnie innym jego definiowaniem: „oczywisty”, „banalny”… (e-mail od internauty)
Zacznijmy od etymologii. Słowo trywialny zostało w polszczyźnie utworzone z łacińskiej formy trivialis. Trivialis dosłownie znaczy ‘znajdujący się na rozstaju trzech dróg’ (od trivium ‘rozstaje trzech dróg, rozdroże’).
Zgodnie z obowiązującym prawem rzymskim wszędzie tam, gdzie krzyżowały się trivia (‘trzy drogi’), powinny stać słupy, na których by widniały najważniejsze wiadomości, żeby podróżujący obywatele byli dobrze informowani.
Dopiero później trivialis zaczął być kojarzony z nowym znaczeniem wyrazu trivium, czyli ‘niższy stopień nauki szkolnej, wchodzący w skład tzw. artes liberales (‘sztuk wyzwolonych’), czyli siedmiu nauk świeckich stanowiących wstęp do studiów wyższych quadrivium.
Trivium obejmowało: 1. gramatykę, 2. retorykę i 3. dialektykę,
quadrivium: 4. arytmetykę, 5. geometrię, 6. astronomię i 7. muzykę.
Trivium było więc w starożytnym Rzymie i średniowiecznej Europie szkołą niższego szczebla, quadrivium – placówką stojącą wyżej w hierarchii (można też pisać trywium i kwadrywium).
Rodzimy przymiotnik trywialny do dzisiaj ma jeszcze w słownikach definicję ‘dotyczący trivium, niższej szkoły w średniowieczu’, zniknął za to przymiotnik kwadrywialny (zamieszczał go np. t. III z 1961 r. Słownika języka polskiego PAN pod redakcją Witolda Doroszewskiego z cytatem: W klasie kwadrywialnej wykładano filozofię i logikę).
Spróbujmy się teraz wspólnie zastanowić nad tym, jak ewoluował semantycznie nasz przymiotnik, skąd się wzięła jego przenośna definicja.
Otóż od genetycznego znaczenia ‘znajdujący się na rozstaju trzech dróg’ niewątpliwie wzięły się określenia uliczny, brukowy, zwykły, pospolity, z kolei z definicji ‘związany z niższym stopniem edukacji szkolnej’ ‒ wyrazy elementarny, gminny, podstawowy, tuzinkowy, płaski, tani, oklepany, jałowy, niewyszukany.
To oczywiste, że w trivium zdobywało się wiedzę raczej elementarną, że do szkoły trywialnej w przeciwieństwie do szkoły kwadrywialnej chodzili osobnicy niekoniecznie o umysłach wybitnych, nierzadko nieumiejący się właściwie zachowywać na lekcjach i poza nimi.
Z tego powodu przymiotnik trywialny mógł z czasem nabrać odcienia pejoratywnego i dodatkowego sensu: niewybredny, prostacki, ordynarny, rynsztokowy, nieprzyzwoity.
I właśnie z połączenia wszystkich tych określeń powstała najbardziej utrwalona w polszczyźnie definicja przymiotnika trywialny (jeszcze na przełomie XIX i XX w. pisało się go przez „j”, trywjalny), którą od dziesiątków lat podają słowniki i poradniki językowe:
trywialny ‘ordynarny, wulgarny, nieprzyzwoity, prostacki, będący w złym guście’.
Trywialny może więc być tekst jakiejś piosenki, opowiedziany dowcip czy pokazany gest, a trywialne ‒ czyjeś zachowanie, sposób wyrażania się czy ubierania.
I tak powinno zostać, wciąż powinna obowiązywać taka definicja przymiotnika trywialny, do której wszyscyśmy się zdążyli przyzwyczaić.
Tymczasem dzieje się inaczej. Od jakiegoś czasu niektórzy sięgają po ów wyraz (a także wyrazy trywialnie, trywialność, trywializacja, trywializować) wtedy, gdy mają na myśli ‘coś mało odkrywczego, oczywistego, banalnego, oklepanego’, np.
Teza jego pracy była trywialna;
To twierdzenie było trywialne;
Ta sprawa była dla mnie trywialna.
Dzieje się tak z pewnością pod wpływem języka angielskiego, w którym trivial znaczy tyle co ‘banalny’.
Lepiej tak jednak nie mówić i nie pisać, gdyż narusza się tym sposobem uświęcone tradycją znaczenie przymiotnika trywialny, co irytuje prawdziwych znawców polszczyzny.
MACIEJ MALINOWSKI