Nazwy własne (obce lub rodzime) zapisywane z końcowym „-ica”, „-ic”, ale czytane jako [ika], [ik] sprawiają niektórym użytkownikom polszczyzny spory kłopot…
Historyczny awans do ekstraklasy rozgrywek piłkarskich w Polsce drużyny z niewielkiej miejscowości pod Tarnowem, Niecieczy, nazywającej się Termalica Bruk-Bet skłonił mnie do napisania czegoś więcej o nazwach własnych oraz imionach i nazwiskach obcojęzycznych oddawanych w druku przez -ca lub -c, ale wymawianych z głoską [ka].
Poza nazwą Termalica chodzi o nazwę portugalskiego klubu Benfica (Lizbona), nazwę nieistniejącego już klubu sportowego Amica (Wronki), nazwę grupy muzycznej Metallica, o imiona Rebeca oraz Jessica i nazwisko de Sica (Vittorio), a także o nazwę klubu Celtic FC (Glasgow), o nazwę słynnego transatlantyku RMS Titanic (skrót od: Royal Mail Ship ‘statek poczty królewskiej’), o imię Eric i nazwiska Kerouac (Jack) oraz Mauriac (François).
Nieoczekiwanie z ową fonetyczno-ortograficzną kwestią dotyczącą wymienionych imion, nazwisk i nazw własnych nie może sobie poradzić spora część użytkowników polszczyzny (z dziennikarzami sportowymi na czele), którzy nie wiedzą o tym, że kiedy dochodzi do wymiany twardej głoski [k] na miękką [k’], trzeba to zaznaczyć w piśmie i napisać -ki, -kiem.
Ale wyłącznie wtedy, czyli jedynie w dopełniaczu imion, nazwisk i nazw własnych kończących się na –ca oraz w narzędniku imion, nazwisk i nazw własnych z końcówką -ic. We wszystkich innych formach przypadków zależnych litera c pozostaje…
Cała rzecz nie należy do trudnych do zrozumienia i zapamiętania.
Wyrazy z grupy pierwszej (Termalica, Benfica, Amica, Metallica, Rebeca, Jessica, de Sica) wymawia się z wygłosowym [ka], mimo że zapisuje przez -ica. Jednak już w dopełniaczu zachodzi alternacja – [ika] przechodzi w [ki], co wymusza pisownię Termaliki, Benfiki, Amiki, Metalliki, Rebeki, Jessiki, de Siki.
Zapis (kogo? czego?) Termalici, Benfici, Amici, Metallici, Rebeci, Jessici, de Sici nie wchodzi w grę, gdyż ktoś mógłby to odczytać dosłownie jako [termalići], [benfići], [amići], [metalići], [rebeći], [dżesići], [de sići].
W pozostałych przypadkach (w celowniku, bierniku, narzędniku i miejscowniku) nic się nie zmienia, tak więc pisze się: C. Ms. Termalice, Benfice, Amice, Metallice, Rebece, Jessice, de Sice; B. Termalicę, Benficę, Amicę, Metallicę, Rebecę, Jessicę, de Sicę; N. z Termalicą, z Benficą, z Amicą, z Metallicą, z Rebecą, z Jessicą, z de Sicą.
Imiona, nazwiska i nazwy własne z grupy drugiej (Eric, Kerouac, Mauriac, Celtic, Titanic) artykułuje się z twardą głoską [k] nie tylko w mianowniku, ale także w dopełniaczu, celowniku, bierniku i miejscowniku. Dlatego w pisowni w formach tych przypadków literka c pozostaje (D. B. Erica, Kerouaca, Mauriaca, Celticu, Titanica), C. Ericowi, Kerouacowi, Mauriacowi, Celticowi, Titanicowi, Ms. o Ericu, o Kerouacu, o Mauriacu, o Celticu, o Titanicu.
Do przejścia twardego [k] w [k’] dochodzi natomiast w narzędniku (z kim? z czym?). Ponieważ artykułujemy [z erikiem], [z kerouakiem], [z moriakiem], [z seltkiem], [z titanikiem], tak samo zapisujemy: z Erikiem, z Kerouakiem, z Mauriakiem, z Celtikiem, z Titanikiem.
Ot, cała trudność w zapisie omawianych imion, nazwisk i nazw własnych kończących się na -ica i -ic.
Dlaczego więc nie raz i nie dwa widuje się (głównie w mediach internetowych) błędnie oddane w druku formy z nieuzasadnioną końcówką -ką, -kę, -ku, -kowi (np. Celtiku, Titaniku, Kerouaka; Celtikowi, Titanikowi, Kerouakowi; Termalikę, Benfikę, Amikę, de Sikę; z Termaliką, z Benfiką, z Amiką, z de Siką) – pytam retorycznie?
Czy tak trudno pojąć, że owa rozbieżność pisowni z wymową zachodzi jedynie w d w ó c h przypadkach gramatycznych?
Nawiasem mówiąc, jeszcze w Poradniku językowym Marii Kniagininowej i Walerego Pisarka (Kraków 1969, s. 351) podawano odmianę nazwiska de Sica według… błędnego ortograficznie wzoru: D. de Siki, C. de Sice, B. de Sikę, N. de Siką.
Oczywiście, powinno być: M. de Sica, D. – słusznie – de Siki, ale: B. de Sicę i N. de Sicą, gdyż w przypadkach tych utrzymana zostaje twarda głoska [ka].
MACIEJ MALINOWSKI
PS Nazwa klubu z Niecieczy pochodzi od nazwy jednego z produktów firmy Bruk-Bet – termaliki ‘betonu komórkowego, a mówiąc prościej – ‘pustaka z ociepleniem’ (od ang. thermal- ‘cieplny, termalny, termoaktywny’ + –ica)
Dzień dobry,
chcę tylko napisać, że raczej nie chodzi „o nazwę słynnego transatlantyku RMS Titatnic” (w pierwszej części tekstu). 😉
Pozdrawiam.
Artykuł nie ma sensu ponieważ Termalica, nie wymawia się tak samo jak Benfica czy Amica, a więc z -ka, lecz głoska „c” pozostaje. Dlatego więc nie Termaliki a Termalicy.
Dzień dobry Pani
A to ciekawe.. Na jakiej podstawie twierdzi Pani, że wymawia się [termalica]?
Maciej Malinowski
Też mnie ten wpis zaskoczył. Marica (rzeka), „Bałkanica” (piosenka zespołu Piersi) – owszem, tam jest „c”, ale nie słyszałem, żeby Termalica zaliczała się do tej grupy wyrazów.
„Zapis (kogo? czego?) Termalici, Benfici, Amici, Metallici, Rebeci, Jessici, de Sici nie wchodzi w grę, gdyż ktoś mógłby to odczytać dosłownie jako [termalići], [benfići], [amići], [metalići], [rebeći], [dżesići], [de sići].”
To tłumaczenie zdroworozsądkowe jest niestety błędne, tzn. nie przyświecało ono twórcom omawianej zasady.
Chodzi w niej wyłącznie o zmianę, przy polskiej odmianie w porównaniu z mianownikiem, brzmienia końcowej głoski tematu, najczęściej zmiękczenie ale też np. Proust – o Prouście, Robespierre – o Robespierze.
Nie chodzi zaś o możliwość pomyłki odczytania litery zgodnie z polską wymową zamiast oryginalną, bo właściwie w każdym przypadku łącznie z mianownikiem taka możliwość istnieje (np. Metallica, Titanicowi czytane przez [ce]). Jedne możliwości pomyłki twórcom zasady przeszkadzały, inne nie.
Szkoda, bo zasada powinna być właśnie zdroworozsądkowa, czyli litery zgodne z polską ortografią we wszystkich przypadkach, oprócz mianownika żeby nie było bałaganu z nową wersją nazwy własnej, czyli np. Metallica, Metalliki, Metallice, Metallikę, z Metalliką, o Metallice, Metalliko!