Chciałbym Wam – na rozpoczęcie nowego roku szkolnego – zwrócić uwagę na pewną kwestię ortograficzną, a mianowicie na reguły rządzące zapisywaniem wyrazów zaczynających się od s-, z- oraz ś-, ź-. Żebyście w przyszłości nie popełniali błędów w dyktandzie, musicie je poznać, nie ma rady!
Na przykład, że pisze się sparodiować, spieniężyć, sfermentować, sfotografować, skanalizować, sczerstwieć, schamieć, scharakteryzować. Tu sprawa wydaje się prosta – przed literami oznaczającymi spółgłoski bezdźwięczne p, f, t, k, c, cz, ch pojawia się zawsze litera s.
Przestrzegam Was przed tym, gdyż w dyktandach autorzy często sięgają po archaiczne dziś słowo sczeznąć (to forma dokonana dawnego czasownika czeznąć, czyli ’ginąć’). Pamiętajcie, że pisze się to przez s-, choć w wymowie słyszy się [szcz]. Tak samo sczepić, sczesać, sczerstwieć. Dodam, że uchybienia w tym względzie zdarzają się nawet autorom o wiele od Was starszym …
Literka s występuje również przed spółgłoskami wargowymi miękkimi fi: (sfilmować, sfinalizować, sfinansować) oraz pi (np. spieniężyć, spichlerz, spinka, spiskować). Jako wyjątki traktuje się jedynie wyrazy śpiew i śpi oraz ich pochodne (śpiewak, śpiewać, śpioch, śpioszki, śpiączka).
Inaczej jest wtedy, gdy jakieś słowo zawiera cząstkę bi. Wówczas poprzedza ją literka z-, czyli pisze się zbieg, zbić, zbiednieć, zbilansować, zbiornik, zbir itp.
Literka z- musi ponadto wystąpić przed wyrazami zaczynającymi się od h. Choć w wymowie słychać [sh], pisze się zh-, np. zhańbić, zhardzieć, zheblować, zhołdować, zhumanizować, zhierarchizować.
Wbijcie sobie w pamięć następujące rozróżnienie: pisze się scharakteryzować, ale: zhierarchizować, a ustrzeżecie się błędu.
Nie muszę chyba dodawać, że od z- zaczynają się wyrazy Zdzisław, zdziadzieć, zdziczeć, zdzierak, zdziobać, zdziwaczały. Kiedy się je wymawia, wychodzi [ździ-], gdyż dźwięczna spółgłoska dź albo połączenie głosek dźi oddziałuje na nagłosowe z– i chcąc nie chcąc je zmiękcza. Nie ma to jednak wpływu na pisownię.
Odmiennie rzecz się przedstawia, kiedy chodzi o wyrazy typu ściąć, ściągnąć, ścichnąć, ściemniać, ściosać, ściskać, ściszać. One dla odmiany zaczynają się nie od s-, tylko od ś-. Dlaczego? Otóż literka s- stała się miękka pod wpływem spółgłoski dź albo połączenia spółgłosek dźi, co przed dziesiątkami lat zaaprobowali kodyfikatorzy ortografii (czyli stało się inaczej niż w wypadku imienia Zdzisław czy wyrazu zdziadzieć).
Zwracam Wam także uwagę na słowa zsadzić, zsolidaryzować się, zsypać, zsiadać, zsinieć, zszokować, zszyć itp. Występuje tu zbieg dwóch spółgłosek i w wymowie słychać podwójne [ss-]. Mimo to należy takie wyrazy zapisywać przez zs-, a więc np. zsiadłe mleko. Niektórzy dorośli osobnicy (ci mający kłopot z artykulacją wielu trudnych słów) mówią nieraz zamiast zsiąść – zesiąść, a zamiast zsinieć – zesinieć. Jednym słowem – między przedrostkowe z- i tematyczne s- wciskają na siłę samogłoskę e. Ale nie bierzcie z nich przykładu. Są na bakier z ojczystym językiem…
Pan Literka