Satelita

Wyraz ten należy do sporej grupy rzeczowników rodzaju męskiego zakończonych w mianowniku l. poj. na  „-a”

– Czy słowo „satelita” używane w znaczeniu „antena satelitarna” może przyjmować rodzaj żeński (np. ktoś ma za oknem satelitę i ogląda przez nią telewizję)? Przekonywano mnie niedawno, że tak powinno się mówić w przeciwieństwie do męskiej formy „ten satelita”, czyli „ciało niebieskie krążące wokół innego” (o komentarz w tej sprawie prosi internautka).

Nie ma takiego rozróżnienia gramatycznego. Niewykluczone, że błędną formą (ta) satelita, kiedy mowa o ‘antenie satelitarnej’, posługują się głównie ci, którzy także nazwę klubu piłkarskiego z Bydgoszczy traktują po żeńsku i mówią, że Zawisza wygrała z Wisłą bądź  zremisowała z Jagiellonią…

Słowo satelita od samego początku, gdy weszło do polszczyzny (w XIX w.), przyjęło rodzaj męski tak jak jego łaciński pierwowzór satelles, satellitis (dosł. ‘członek straży przybocznej; służący; pomocnik’) i francuski odpowiednik satellite.

Mówimy i piszemy (ten) satelita właśnie dlatego, że nowy wyraz zapożyczyliśmy wprost z języka francuskiego (zgodnie z zasadą, że obce -e przechodzi w -a; np. artisteartysta, egoïsteegoista,puristepurysta itp.). Gdybyśmy się jednak swego czasu zapatrzyli na Niemców, być może używalibyśmy teraz formy (ten) satelit (u nich jest bowiem der Satellit).

Satelitą nazywa się dziś przede wszystkim ‘ciało niebieskie, które krąży wokół innego ciała niebieskiego’ (np. Księżyc pozostaje naturalnym satelitą Ziemi). Dawniej jednak nośne też było przenośne znaczenie satelity ‘państwo, które jest niesamodzielne politycznie’ (np. kraje tzw. demokracji ludowej nazywano satelitami ZSRR).

Odchodzi natomiast w zapomnienie inny przenośny sens satelity, czyli ‘ktoś stale przebywający w czyimś otoczeniu, pozostający pod wpływem osoby bogatej lub wpływowej (np. Wokół prezesa zawsze kręcili się satelici).

Z satelitą w znaczeniu astronomicznym, ale też wtórnym ‘sztuczny satelita’ łączy się przymiotniksatelitarny (np. układy satelitarne, podróże satelitarne oraz telewizja satelitarna, antena satelitarna,przekaz satelitarny, stąd potoczne określenie mieć w domu satelitę), a z satelitą w znaczeniu ‘państwo niesamodzielne’ – przymiotnik satelicki (np. państwa, organizacje satelickie).

Jak widać, wyraz satelita we wszystkich znaczeniach jest męski. Należy do sporej grupy rzeczowników rodzaju męskiego zakończonych w mianowniku l. poj. na -a (takich jak banita, hoplita,kosmopolita, neofita), które w l. poj. odmieniają się według paradygmatu żeńskiego, a dopiero w l. mn. przyjmują końcówki deklinacji męskiej (w dopełniaczu -ów: banitów, hoplitów, kosmopolitów, neofitów i właśnie satelitów, a nie: satelit, w znaczeniu ‘ciał niebieskich’).

Warto wspomnieć o tym, że początkowo nasi przodkowie pisali satellita (z geminatą ll), co odnotowali leksykografowie wydanego w 1861 roku staraniem Maurycego Orgelbranda Słownika języka polskiego, t. II, s. 183): satellita, y ‘nieodstępny towarzysz’; w astr. ‘ogólna nazwa planet drugiego rzędu, czyli księżyców’.

Na koniec dodam, że dwa inne rzeczowniki semantycznie związane z astronomią – planeta i kometa– przyjmują dla odmiany rodzaj żeński: (ta) planeta, (ta) kometa. Pierwotnie jednak – tak samo jaksatelita – były… męskie. Zygmunt Krasiński pisał w wierszu „Resurrecturis”: Wstań – i jak szermierz dobiegły do mety/ Ze stóp swych strząśnij pył tego planety, a Adam Mickiewicz w „Panu Tadeuszu”: Był to kometa pierwszej wielkości i mocy/ Zjawił się na zachodzie, leciał ku północy.

Początkowo zaliczono formy planeta, kometa do tworów męskich dlatego, że trzymano się rodzajowości męskiej greckich wyrażeń planḗtēs astḗr i kométes astḗr (astḗr ma tam postać męską). Wycofano się z tego, gdyż obce nazwy oznaczały ‘wędrującą gwiazdę’ i ‘włochatą gwiazdę’. Skoro (ta)gwiazda, to niech będą również (ta) planeta, (ta) kometa – postanowiono.

MACIEJ MALINOWSKI

Scroll to Top