Prognostyk

Niektóre słowniki podają dwa znaczenia tego rzeczownika: nieosobowe i osobowe. Ale Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN tylko nieosobowe…

– Czy słowem „prognostyk” można nazywać osobę zapowiadającą prognozę pogody w telewizji? Według mnie jest to rzeczownik nieosobowy, znaczy „wróżba, przepowiednia, znak”. Zdziwiłam się, kiedy jakiś czas temu ktoś powiedział, że „Jarosław Kret jest znanym telewizyjnym prognostykiem” (e-mail od internautki).

Słowo prognostyk jest nieco osobliwe. Mimo że w ciągu minionego stulecia upowszechniło się jego znaczenie nieosobowe (‘przepowiednia, zapowiedź czegoś, oznaka tego, co ma nastąpić, omen, prandyka’) i tylko w takim kontekście posługujemy się tym wyrazem dzisiaj, niektóre słowniki zamieszczają również drugą jego definicję – ‘ktoś, kto sporządza prognozę, przewiduje przyszłe zdarzenia’.

Hasło prognostyk w obydwu znaczeniach znajdziemy m.in. w Słowniku wyrazów obcych PWN pod redakcją Elżbiety Sobol (Warszawa 1997, s. 902), w Wielkim słowniku wyrazów obcych PWN pod redakcją Mirosława Bańki (Warszawa 2003, s. 1021), w Uniwersalnym słowniku języka polskiego PWN pod redakcją Stanisława Dubisza (Warszawa 2003, t. III, s. 568) i w Praktycznym słowniku współczesnej polszczyzny Wydawnictwa „Kurpisz” pod redakcją Haliny Zgółkowej (Poznań 2001, t. 32, s. 401).

Przy prognostyku jako ‘osobie sporządzającej prognozę czegoś’ odsyła się jednak zainteresowanych do hasła prognosta (gr. prṓgnostēs ‘wiedzący naprzód, zapowiadający’).

Gdyby się zatem trzymać ustaleń normatywnych tych leksykonów, trzeba by uznać, że ktoś, kto powiedział, iż Jarosław Kret jest znanym telewizyjnym prognostykiem, właściwie błędu nie popełnił, a niezręczność całej sytuacji polegała jedynie na tym, że współcześnie o wiele częściej (prawie zawsze) słowo prognostyk występuje w znaczeniu rzeczowym, więc nazywanie w ten sposób osoby, która coś przewiduje, jest nie na miejscu.

Zupełnie inaczej traktuje całą sprawę Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN pod redakcją Andrzeja Markowskiego (Warszawa 2004, s. 869). Dowiadujemy się stamtąd, że rzeczownik prognostyk znaczy wyłącznie:

1. ‘przepowiednia wysnuta na podstawie danych (np. Szczęśliwy, zły prognostyk; Stawiać prognostyki)

2. ‘coś, co jest zapowiedzią czegoś’ (np. prognostyk czegoś, np. pomyślności, i prognostyk dla czegoś, np. dobry prognostyk dla gospodarki), a za błędne uważa się znaczenie ‘osoba, która coś prognozuje, przepowiada’.

A zatem zgodnie z kolei z tym ustaleniem zwrot Jarosław Kret jest znanym telewizyjnym prognostykiem należy uznać za uchybienie, w którym pojawił się błąd semantyczny.

Skąd się biorą owe wykluczające się stanowiska lingwistów w kwestii słowa prognostyk? Dlaczego jedni opowiadają się wyłącznie za prognostykiem jako ‘wróżbą, przepowiednią, prognozą’ (D. prognostyku), drudzy – poza tą definicją – dopuszczają osobowe znaczenie progonostyka?

Wynika to z odwoływania się do różnych podstaw etymologicznych zapożyczeń, z których wywodzi się słowo prognostyk.

Niektórzy łączą je wyłącznie z grecką formą prognosticón i łacińską prognosticum, czyli ‘przepowiednia, omen zapowiedź czegoś’, inni również z greckim wyrazem prognosticós i jego łacińskim odpowiednikiem prognosticus, tzn. ‘wiedzący naprzód’.

I właśnie ów imiesłów przymiotnikowy czynny (wiedzący) miałby nadawać prognostykowi właściwość osobową.

Okazuje się, że nie jest to zresztą jedyny taki wypadek w polszczyźnie, kiedy jakiś wyraz występuje w podwójnej roli (jako rzeczownik osobowy i jako rzeczownik nieosobowy).

Na przykład apologetykiem (gr. apologeticós ‘obrończy’) nazywa się zarówno ‘pismo lub mowę zawierające apologię, czyli obronę osoby, sprawy, idei itp.’, jak i ‘kogoś występującego w obronie jakiejś idei, doktryny czy osoby’.

W drugim znaczeniu apologetyk pozostaje więc synonimem słowa apologeta, tak jak prognostyk synonimem słowa prognosta.

Myślę jednak, że ‘kogoś, kto coś przewiduje’ i ‘kogoś występującego w obronie idei, doktryny czy osoby’ lepiej nazywać prognostą i apologetą, a o Jarosławie Krecie mówić, iż jest prezenterem pogody w telewizji.

 MACIEJ MALINOWSKI

Scroll to Top