– Ten sąsiad z naprzeciwka, kiedy do nas przychodzi, zawsze okropnie bełkoce!
Czy użyta w tym zwrocie forma osobowa bełkoce, czyli ‘mówi niewyraźnie, niezrozumiale’, jest poprawna? Czy nie powinno być: bełkocze?
Nie, można powiedzieć zarówno (on) bełkocze, jak i (on) bełkoce.
Musicie wiedzieć, że istnieje w polszczyźnie grupa czasowników mających w czasie teraźniejszym oboczne formy osobowe: albo z tematem zakończonym na spółgłoskę -cz, albo z tematem zakończonym na spółgłoskę -c. Wymieńmy je:
bełkotać, bulgotać, chłeptać, deptać, dreptać, chichotać, dygotać, furkotać, gruchotać, gulgotać, klekotać, kłopotać się, łaskotać, łomotać, mamrotać, migotać, rechotać, stukotać, szeptać, świergotać, trzepotać.
Przykładowo cała odmiana czasownika bełkotać w czasie teraźniejszym wygląda tak:
(ja) bełkoczę albo bełkocę (nie: bełkotam);
(ty) bełkoczesz albo bełkocesz;
(on, ona, ono) bełkocze albo bełkoce;
(my) bełkoczemy albo bełkocemy;
(wy) bełkoczecie albo bełkocecie;
(oni) bełkoczą albo bełkocą (nie: bełkotają).
Z pewnością wielu z Was formy kończące się na -cę, -cesz, -cemy, -cecie, -cą wydają się błędne. Ale przed wiekami powszechnie ich używano i gramatycznie nie widziano w nich uchybienia. Żadne cz nie wchodziło w grę!
To, że dzisiaj upowszechniły się formy bełkoczę, bulgoczę, depczę, druzgoczę itd., jest przykładem… nadgorliwości co bardziej wykształconych wówczas Polaków. Otóż nieoczekiwanie potraktowali oni wyrazy ze spółgłoską -c jako… twory fonetycznego mazurzenia (jak rzeczowniki szyja, czysty, żyto, żaba wymawiane jako [syja], [cysty], [zyto], [zaba]). Sądząc, że także formy osobowe bełkocę, depcę, chłepcę itd. są przykładem mazurzenia, „poprawili” je na bełkoczę, depczę, chłepczę, co z czasem zaaprobowali językoznawcy i co w końcu stało się normą.
Tymczasem zgodnie z prasłowiańskimi jeszcze regułami fonetycznymi spółgłoska t wymienia się zawsze na c albo ć (np. kobieta – kobiecy, matka – macierz), dlatego bezokoliczniki kończące się na -tać czy -otać powinny mieć formy osobowe z -c: -cę, -cesz, -ce, -cemy, -cecie, -cą. Do dziś mówi się o druzgocącej porażce, druzgocącej krytyce, druzgocących stratach (sprawdźcie w słownikach języka polskiego, na pierwszym miejscu wymienia się tam imiesłów druzgocący, z dopiskiem: rzadziej druzgoczący).
Pamiętajcie, że można powiedzieć Drużyna koszykarzy poniosła druzgocącą klęskę, błędne jest natomiast zdanie Reprezentacja Brazylii odniosła druzgocące zwycięstwo nad Meksykiem. Słowem druzgocący (‘ogromny, przytłaczający’) posługujemy się wtedy, gdy chodzi o coś negatywnego, tak więc drugi zwrot powinien brzmieć Reprezentacja Brazylii odniosła zdecydowane zwycięstwo nad Meksykiem.
Pan Literka